ՀԱՅԿԱԿԱՆ ՕՐԱՑՈՒՅՑԸ ԻՐ ՍԿԶԲՆԱՒՈՐՈՒՄԻՑ ՄԻՆՉԵՎ ՄԵՐ ՕՐԵՐԸ (համառօտ ակնարկ) Գրիգոր Բրուտյան

Մաս 2

Դ. Հայոց Օրացոյցը նախքան Մեծ թուականը:

6 - 7-րդ դարերից առաջ Հայաստանում օգտագործուած օրացոյցի մասին մեզ հասած վկայութիւնները շատ սակաւ են: Յայտնի է, որ 553 թուից առաջ եկեղեցական տօների օրերը որոշելու համար երկար ժամանակ օգտագործուել է Ադրէաս Բիւզանդացու կազմած 200-ամեայ աղիւսակը: Դրանից առաջ էլ օգտագործուել են Ղեւոնդէսի, Որոգինէսի եւ Անատոլիոսի տօնացոյցները: Սրանք բոլորն էլ քրիստոնէական տոնացոյցներ են եղել կազմուած այս կամ այն անշարժ (Յուլեան տիպի) ոչ հայկական օրացուցային համակարգի հիման վրայ:

Քրիստոնէութեանը նախորդած դարերում Հայաստանում օգտագործուած օրացոյցի մասին ոչ մի ուղղակի վկայութիւն մեզ չի հասել: Այդ օրացոյցի բնոյթը պարզել կարելի է, քննելով Հայոց օրացոյցի աւանդական կառուցուածքը, եւ տոմարին աղերսուող որոշ այլ իրողութիւններ32:

Ընդհանրապէս, կարծիքներն այս հարցում երկուսն են: Առաջինը 365-օրեայ կայուն տարիով եւ Նաւասարդի մէկ շարժուն տարեմուտով օրացոյցի գոյութիւնն է սկզբից եւեթ: Երկրորդը այն է, որ շարժական օրացոյցին զուգահեռ Հայերն ունեցել են նաեւ անշարժ (Յուլեան տիպի) մի օրացոյց եւս, որի տարեմուտը կայուն դիրք է ունեցել տարուայ մէջ:

Ինչ վերաբերում է շարժական օրացոյցին, ապա սրա գոյութիւնը ոչ մի հետազօտողի մօտ կասկած չի յարուցել: Սրա գոյութեան ամենահիմնական ապացոյց կարելի է սեպել Հայոց աւանդական 365-օրեայ ամսակարգը առանց նահանջի օրուայ եւ Նաւասարդ ամսի անունը, որ ստուգաբանւում է իբր «Ամանոր»: Բացի այդ, սրա օգտին է վկայում եւ դարերով արմատացած աւանդոյթը շարժական Նաւասարդի ամսի մէկը դիտել իբր տարեմուտ:

Աւելի բարդ է անշարժ օրացոյցի գոյութեան հարցը: Այսպիսի օրացոյցի գոյութիւնը ե՛ւ հաստատող, ե՛ւ ժխտող մէկից աւելի «ծանրակշիռ» կռուաններ կան: Հայոց մօտ հնում անշարժ օրացոյց եղած լինելը հիմնաւորւում է նախ եւ առաջ նրանով, որ ըստ բազմաթիւ առարկայական վկայութիւնների, դեռ շատ վաղուց Հայաստանում եղել է բարձր զարգացած գիւղատնտեսութիւն: Իսկ յայտնի է, որ թէ՛ երկրագործութեան, եւ թէ՛ անասնապահութեան կարիքների համար շարժական օրացոյցը այնքան էլ պիտանի չէր կարող լինել. վարի, ցանքսի, անասունների խառնքի եւ այլ գործերի համար շատ աւելի նպատակայարմար պիտի լինէր, անշուշտ, անշարժ օրացոյցը: Բացի այդ, յայտնի է, որ հին Հայոց աւանդական (նախաքրիստոնէական) տօների մէջ եղել են այնպիսիք, որոնք Հայաստանի կլիմայական պայմաններում հնարաւոր պիտի լինէր տօնել միմիայն տարուայ որոշակի եղանակի: Անկարելի է, ասենք, պատկերացնել, որ Վարդավառի ջրախաղերը լինէին ձմեռուայ սառնամանիքին կամ Համբարձման բացօթեայ տօնախմբութիւնը (դարձեալ ջրախաղերով ու ծաղիկների միջոցով գուշակութեամբ) լինէին աշնանը, կամ ձմռանը, երբ չկան ծաղիկներ, անձրեւ կամ ձիւն է տեղում ու ցուրտ է:

Երրորդ, ամենածանրակշիռ կռուանը անշարժ օրացոյցի գոյութեան օգտին, այն է, որ 5-րդ դարի բազմաթիւ թարգմանական երկերում ու նաեւ Աստուածաշնչում առկայ են բազմաթիւ օրացուցային զուգադրութիւններ, ուր օտար անշարժ ամիսների եւ ամսաթուերի դիմաց դրուած են դրանց համապատասխան հայկականները: Սա մտածել է տալիս, որ մաշտոցեան դպրոցի թարգմանիչները պիտի ունեցած լինէին մի անշարժ օրացոյց, ըստ որի էլ կարգել են սոյն զուգադրումները: Այլապէս, եթէ եղած չլինէր մի անշարժ օրացոյց, այդ զուգադրութիւնները անողներին հարկ կը լինէր մեղադրել տգիտութեան մէջ (որովհետեւ կարելի չէ անշարժ օրացոյցի ամսաթիւը զուգակշիռ դնել շարժական օրացոյցի ամսաթուին):

Ահա, հիմնականում այս փաստարկներով է ապացուցւում անշարժ օրացոյցի գոյութիւնը Հայոց մօտ հնում: Նայենք, թէ ինչքանով են այս փաստարկները կենսունակ: Սկսենք առաջինից:

Երկրագործական եւ անասնապահական պէտքերի համար անշարժ օրացոյցը բնաւ էլ անհրաժեշտութիւն չէ: Այս դէպքում էականը ոչ թէ կայուն ամսաթուեր ունենալն է, այլ ինչ-որ կերպ տարուայ մէջ կայուն ժամանակներ որոշելը: Իսկ այդ նպատակին կարող էին ծառայել բնութեան բազմաթիւ երեւոյթներ (օր. տարբեր բոյսերի ծլելը, բողբոջելը, ծաղկելը, պտուղի հասունանալը, թռչունների չուն, թխսելը, վայրի կենդանիների վարքը, տարբեր տեղանքների (լեռների, գագաթների) բնական պայմանների փոփոխութիւնը (ձիւն դնելը, հալուելը եւն)): Այս եւ նման բազում այլ ձեւերով կարելի է լրիւ բաւարար ճշդութեամբ որոշել գիւղատնտեսութեան համար անհրաժեշտ օրերը, ժամանակները: Նման մօտեցումը յաճախ կիրառւում է եւ մեր օրերում:

Գալով երկրորդ կէտին (տօների օրերին), նկատենք, որ այս դէպքում էլ անշարժ օրացոյցը անհրաժեշտութիւն չէ: Յայտնի է, որ հնում Միջագետքում, Եգիպտոսում եւ այլուր մարդիկ իմացել են աստղերի դիտումներով տարուայ մէջ անշարժ օրեր որոշելու կերպը: Դիտուել են պայծառ աստղերի արեգակնային ամբարձումներն ու անկումները33, որոնցով շատ մեծ ճշդութեամբ որոշուել են անշարժ օրեր տարուայ մէջ: Աստղերի դիտումներով որոշել են նաեւ երկրագործական աշխատանքների ժամկէտները: Հաշուի առնելով համարեա բոլոր հին կրօնների սերտ կապը երկնային լուսատուների հետ, շատ սպասելի է, որ այդ կրօնների տօների օրերն էլ որոշուէին աստղերի դիտումներով եւ ոչ այլ կերպ: Դրա ամենավառ օրինակն են հին Եգիպտացիք, որոնք իրենց տարեկան տօներից ամենագլխաւորը տօնում էին Շնաստղի (Sirius-ի) արեգակնային ամբարձման հետ: Այս աստղը նրանք պաշտել են եւ դրանով էլ որոշել են իրենց գլխաւոր տօնի օրը: Նոյնիսկ օրացուցային շրջանը 1460-ամեակը34, կոչել են այդ աստղի անունով Սոթիական շրջան (աստղը նրանք կոչել են Սոթիս - «Լուսափայլ»): Եւ հազարամեակներ շարունակ Եգիպտացիներն առաջնորդուել են այս աստղի դիտումներով, ու կարիք չեն ունեցել անշարժ օրացոյցի: Ընդհակառակը, մեծ նախանձախնդրութեամբ պաշտպանել են իրենց աւանդական շարժական օրացոյցը:

Ինչպէս տեսնում ենք, սա եւս չի կարող փաստարկ ծառայել յօգուտ անշարժ օրացոյցի գոյութեան: Այն միջոցները, որ կիրառուել են Հայաստանի հարեւան երկրներում, կարող էին կիրառուել նաեւ Հայաստանում, առաւել եւս, որ յայտնի է բարձր զարգացած աստղագիտութեան առկայութիւնը Հայոց երկրում տակաւին ն.Ք. երրորդ հազարամեակից:

Մնում է երրորդ փաստարկը հայ եւ օտար ամսաթուերի զուգադրումները: Եթէ չենք ուզում Մաշտոցին ու նրա դպրոցի թարգմանիչներին մեղադրել տգիտութեան մէջ, պէտք է կամ ընդունենք, որ նրանց ձեռքի տակ եղել է մի անշարժ օրացոյց, եւ կամ էլ համարենք, որ յիշեալ զուգադրումներն արել են ոչ նրանք: Նախորդ հետազօտողները գնացել են այս ուղիներից առաջինով. այդ զուգադրութիւններից եզրակացրել են, որ Մաշտոցի ժամանակ եղել է մի անշարժ հայկական օրացոյց, որն էլ նրանք (թարգմանիչները) օգտագործել են:

Այս զուգադրումների քննութիւնը ցոյց է տալիս, որ դրանք ոչ թէ հէնց թարգմանիչների ձեռքի գործն են, այլ յետսամուտ են եւ շարադրանքի մէջ են մուծուել թարգմանուելուց յետոյ. ամենայն հաւանականութեամբ հէնց առաջին արտագրութիւնների-բազմացումների ժամանակ:

Բանն այն է, որ այս զուգադրութիւնների ճնշող մեծամասնութիւնը ունի միակերպ կառուցուածք: Շարադրանքում նախ գրուած է օտար անշարժ օրացոյցի ամիս-ամսաթիւը, ապա «որ է» յաւելումով հայկականը: Սա, մեղմ ասած, տարօրինակ է, զի նոյն թարգմանիչները Սուրբ Գրքում եւ այլուր թարգմանել են ամեն ինչ, նոյնիսկ համաստեղութիւնների անունները եւ բոլոր դէպքերում էլ օտար անուան փոխարէն դրել են համարժէք հայկականը, առանց բացատրելու «որ է»: Եւ միայն ամսաթուերի դէպքում ունենք նման բացատրական շարադրանք: Բացի այդ, էական է, որ այս զուգադրութիւնները միարժէք չեն. տարբեր զուգադրումներ բերում են Նաւասարդի մէկի տարբեր դիրքերի: Սա եւս ցոյց է տալիս դրանց յետսամուտ լինելը: Իրօք, դրանք միարժէք չեն նոյնիսկ Աստուածաշնչում: Իսկ յայտնի է, որ Աստուածաշունչը թարգմանուելուց յետոյ լրիւ վերանայուել է Սահակ Պարթեւի կողմից: Բնական է, որ այս դէպքում լինէր ամբողջ Աստուածաշնչում տեղ գտած զուգադրումների միարժէքութիւն, որ սակայն չկայ: Շատ չծաւալուելով, նշենք, որ այս ամենը բերում է նրան, որ օրացուցային զուգադրութիւնները Աստուածաշնչում եւ 5-րդ դարի բազմաթիւ այլ թարգմանութիւններում ոչ թէ թարգմանիչների արածներն են, այլ շարադրանքի մէջ են մուծուել (գուցէ լուսանցքից) առաջին արտագրութիւնների ժամանակ: Իսկ սա էլ նշանակում է, որ Մաշտոցն ու իր դպրոցի թարգմանիչները չեն ունեցել հայկական անշարժ օրացոյց, ուրեմն եւ այդպիսի բան չի եղել:

Ինչպէս տեսնում ենք, անշարժ օրացոյցի գոյութիւնը ոչ մի փաստով չի հաստատւում: Ուրեմն, մնում է միայն շարժական օրացոյցը: Այսինքն, Մեծ թուականից առաջ Հայոց մօտ անշարժ օրացոյց չի եղել: Եղել է միայն 365-օրեայ տարիով ու շարժական տարեմուտով աւանդական օրացոյցը, որի հիման վրայ էլ յետոյ ստեղծուել է Հայոց Մեծ թուականը (ապա եւ Փոքր թուականը):

Իրենց անշարժ տօների ժամանակն էլ հնում Հայերը պիտի որոշած լինէին, ամենայն հաւանականութեամբ, աստղերի դիտումներով: Այսինքն, օրացոյցն եղել է շարժական, իսկ օրացոյցից անկախ (անկախ ամիս-ամսաթուից) եղել են նաեւ տօներ, որոնք ունեցել են իրենց կայուն դիրքը տարուայ մէջ, եւ դրանց օրերը որոշուել են աստղերի դիտումներով: Այդ կերպ պիտի որոշուած լինի նաեւ հին Հայոց գլխաւոր տօնի Նաւասարդի օրը: Այս տօնը, որ կրում է նոյն անունը, ինչ եւ առաջին ամիսը, պիտի տարբեր եղած լինի համանուն ամսից: Նաւասարդի ամիսը շրջիկ էր, եւ Նաւասարդի 1-ը 1506 տարում շրջում էր տարուայ եղանակներով: Իսկ Նաւասարդի տօնը եղել է կայուն. կապուած չի եղել նոյնանուն ամսուայ հետ, եւ այդ տօնի օրն էլ որոշուել է ինչ-որ աստղի (կամ աստղերի) դիտումներով: Թէ երբ է եղել այդ տօնը. որ աստղի դիտումով են որոշել տօնի օրը, կը քննենք ստորեւ:

Ե. Հայոց Բուն թուականի սկիզբը:

Անկասկած է, որ հնում Հայերն ունեցել են անշարժ տօներ, այսինքն այնպիսիք, որոնց դիրքը արեւադարձային տարուայ մէջ եղել է կայուն: Ինչի վրայ է հիմնուած այս պնդումը: Նախ նշենք, որ ազգագրութիւնը պահպանել եւ մեզ է հասցրել հնագոյն ժամանականերից ժառանգուած բազմաթիւ հայկական ժողովրդական ծէսեր, սովորութիւններ, որոնք անպայմանօրէն պիտի կապուած լինեն որոշակի եղանակային պայմանների հետ: Օրինակ, Վարդավառի ջրախաղերը, որ կարելի է անել միմիայն տարուայ տաք եղանակին, տարբեր տօների հետ կապուած բացօթեայ միջոցառումները, ծաղիկներով եւ այլ բոյսերով արուող գուշակութիւնները եւ այլն: Պարզ է, որ Հայաստանի խստաշունչ ձմեռների պայմաններում անկարելի պիտի լինէր բացօթեայ, դաշտային տօնահանդէսներ անցկացնելը, կամ ծաղիկներով գուշակութիւններ անելը, էլ չասած ջրախաղերի եւ ջրային լոգանքների մասին: Այս ամենը մտածել են տալիս, որ հնում Հայերն էլ շատ այլ ժողովուրդների պէս, ունեցել են տօներ, որոնց դիրքը տարուայ մէջ կապուած է եղել խիստ որոշակի բնական-եղանակային դրութեան հետ:

Կայ մի այլ հանգամանք եւս: Յայտնի է, որ նախքան քրիստոնէութիւնը Հայստանում եղել է (ի թիւս այլ պաշտամունքների) նաեւ Արեւի պաշտամունք: Արեւապաշտութիւնը Հայերի մէջ պէտք է, որ շատ խոր արմատներ ունեցած լինի: Եւ դրա ցայտուն վկայութիւն կարելի է դիտել այն, որ քրիստոնէութեան մուտքից ու պետական-պաշտօնական ընդունումից աւելի քան ութ դար անց Հայաստանում դեռ եղել են արեւապաշտներ (արեւորդիներ), որոնց մասին վկայում է Հայոց հայրապետ Ներսէս Շնորհալին: Իսկ Արեւի պաշտամունքը, բնականաբար, պիտի կապուած լինէր այդ լուսատուի տարբեր դիրքերի հետ, այսինքն, արեւադարձերի եւ գիշերահաւասարների հետ: Յայտնի է, օրինակ, որ Հռոմէական կայսրութեան մէջ միհրապաշտութեան շրջանում շատ մեծ հանդիսութեամբ Դեկտեմբերի 25-ին տօնում էին «Անյաղթ Արեւի ծննդեան» տօնը, որ փաստօրէն համընկնում էր ձմեռային արեւադարձին[35]:

Բնական է, որ Հայաստանում խոր արմատներ եւ լայն տարածում ունեցող արեւապաշտութիւնը եւս պիտի ունենար Արեւի որոշակի սեւեռեալ դիրքերի (նախ եւ առաջ արեւադարձերի) հետ կապուած տօներ: Կան այլ հանգամանքներ եւս, որոնք յուշում են, որ հնում Հայերը պիտի ունեցած լինեն անշարժ տօներ, սակայն չծաւալուենք եւ սահմանափակուենք նշուածներով:

Հաւաստիանալով, որ հին Հայաստանում նշուել են աստղագիտական առումով անշարժ տօներ, մնում է պարզել, թէ ինչ կերպ են որոշուել այդ տօների օրերը:

Ինչպէս նախընթաց շարադրանքում տեսանք, քրիստոնէութեան մուտքից առաջ երկար դարեր Հայաստանում օգտագործուել է 365-օրեայ կայուն տարիով եւ շարժուն տարեմուտով օրացոյցը: Անշուշտ, այս աւանդական օրացոյցով անկարելի պիտի լինէր տարուայ մէջ կայուն օրեր որոշելը: Այս կարգի խնդիրների համար Հայոց աւանդական օրացոյցը բնաւ պիտանի չէ: Մնում է փնտռել այդ խնդրի լուծման այլ ոչ օրացուցային եղանակ:

Եթէ անշարժ տօների ժամանակի նկատմամբ լինէին միմիայն եղանակային պահանջներ, այդ դէպքում այդ տօների օրերը կարելի կը լինէր որոշել հէնց եղանակային-բնական միջոցներով, ասենք, օրինակ, այդ օրերը որոշելով տարբեր բոյսերի ծլելու, ծաղկելու, հասունանալու, կամ կենդանական աշխարհի ինչ-ինչ փոփոխութիւնների միջոցով: Սակայն, ինչպէս վերն արդէն նշուեց, զուտ պաշտամունքային նկատառումներով, կենդանական ու բուսական աշխարհի միջոցներով օրերի որոշումը (դրանց ճշգրտութիւնը) պիտի անբաւարար լինէր: Պաշտամունքը պիտի պահանջէր տօների օրերի որոշման առաւել ճշգրիտ միջոց: Բացի այդ, բաւականաչափ ընդարձակ երկրի պայմաններում (ինչպիսին ժամանակին եղել է Հայաստանը), համազգային-համապետական տօնի օրը պիտի որոշուէր շատ աւելի ճշգրիտ, եւ անկախ տեղային բնական պայմաններից, որպէսզի կարելի լինէր ապահովել այդ տօնի համաժամանակութիւնը երկրի բոլոր մասերում:

Այս տեսակ պահանջներին կարող են բաւարարել տօնի օրուայ որոշման միմիայն աստղագիտական միջոցները: Իրօք, նկատի առնելով խնդրոյ առարկայ ժամանակաշրջանի գիտական ու գործնական հնարաւորութիւնները, կարող ենք վստահ լինել, որ այդ ժամանակներում միմիայն աստղագիտական միջոցներով հնարաւոր պիտի լինէր անհրաժեշտ ճշդութեամբ, ամեն ինչից անկախ որոշել տօների օրերը:

Յայտնի է, որ հնում տարբեր երկրներում տարուայ մէջ կայուն օրեր որոշելու նպատակով դիտել են տարբեր պայծառ աստղերի առաւօտեան ու իրիկնային ծագումներն ու անկումները (մայրամուտերը): Շումերները, Աքքադացիք, Եգիպտացիներն ու Յոյները (եւ այլ ազգեր) այդ նպատակով դիտել են աստղերի արեգակնային ամբարձումները եւ անկումները: Չինաստանում էլ դիտել են իրիկնային ծագումները36: Հայաստանում այսպիսի աստղագիտական դիտումներ հնում եղած լինելու մասին ուղղակի (գրաւոր) վկայութիւններ չկան (կամ գոնէ մեզ չեն հասել): Սակայն կան ոչ քիչ կողմնակի, անուղղակի տուեալներ ազգագրութիւնից, պատմութիւնից ու հնագիտութիւնից, որոնք բոլորը հաստատում են, որ վաղ անցեալում Հայաստանում էլ դիտուել են որոշ պայծառ աստղերի արեգակնային ամբարձումները: Արեգակնային անկումների ու նաեւ ակրոնական ամբարձումների եւ անկումների դիտումների մասին վկայութիւններ չունենք: Ուստի, կարող ենք համոզուած լինել, որ Հայաստանում հնում անշարժ տօների օրերը որոշելու համար դիտուել են ինչոր պայծառ աստղերի արեգակնային ամբարձումները (առաջին առաւօտեան ծագումները):

Որպէսզի հնարաւոր լինի գտնել, թէ տարուայ որ մասում են եղել այդ անշարժ տօները, հարկ է իմանալ, թէ յատկապէս որ աստղն է դիտուել եւ որտեղից: Տեղի հարցը համեմատաբար պարզ է: Որպէս այդ դիտումների վայր է ընդունւում պատմական Հայաստանի կենտրոնը 39.5 աստիճան աշխարհագրական լայնութեան վրայ: Սա յարմար է մի քանի առումներով. նախ, որ այս լայնութեան վրայ է գտնուում Հայոց երկրի հնուց ի վեր սրբացուած միջնաշխարհը Հարքը, այստեղ են Բիւրակնի լեռները, որ նոյնացուած են եղել Դրախտի հետ: Այս լայնութեան վրայ է Բիւրակնի Սերմանց գագաթը, սրա մօտ է եւ հին պաշտամունքի նշանաւոր կենտրոն Բագաւանը: Ի վերջոյ, մօտաւորապէս այս նոյն լայնութեան վրայ է Նպատ լեռը, որի ստորոտում, Արածանու ակունքի շրջանում հեթանոս Հայերը ամեն տարի աշխարհախումբ հանդիսութեամբ նշել են իրենց գլխաւոր տօնը Նաւասարդը: Այս մասին մեզ են հասել մատենագրական հաւաստի վկայութիւններ:

Գալով նրան, թէ յատկապէս որ համաստեղութեան աստղերն են դիտման առարկայ եղել սոյն խնդրի համար, այստեղ հարցն այնքան էլ դիւրին չէ: Գրականութեան մէջ տարբեր առիթներով կարծիքներ են յայտնուել, թէ իբր հնում հայկական օրացոյցը կապուած է եղել Բոյլք (Pleiades) աստղակոյտի դիտումների հետ: Կարծիք է եղել նաեւ, որ հնում Հայերը դիտել են Մեծ Շուն աստեղատան ամենապայծառ աստղը Շնաստղը (Sirius): Այդուհանդերձ, հին Հայաստանում գլխաւոր անշարժ տօնի օրը որոշուել է ոչ թէ դրանց, այլ Հայկն (Orion) համաստեղութեան դիտումներով: Բազմաթիւ փաստեր վկայում են, որ հէնց այս գեղեցիկ ու պայծառ աստեղատան գլխաւոր աստղը Բետելգեյզէն է եղել Հայոց օրացոյցի ուղեցոյց-առաջնորդ աստղը[37]:

Միջնադարի հայ տոմարագէտները պատմում են, որ Հայոց օրացոյցի հիմնադիրն եղել է հէնց Հայկ Նահապետը, որի ուստրերի ու դուստրերի անուններով էլ կոչուել են հայկական ամիսները: Միեւնոյն ժամանակ, գիտենք, որ Հայերը Հայկ կամ Հայկն են կոչել երկնքի ամենաակնառու, պայծառ ու գեղեցիկ համաստեղութիւններից մէկը, որ այսօր յայտնի է առաւելաբար իր յունական Orion անունով: Այս աստեղատունը Հայերն անուանել են նաեւ Չափ ու Կշիռ, որ նշանակում է, թէ իրօք դրանով կատարուել է ժամանակի չափում: Հայկն աստեղատան գլխաւոր աստղը Բետելգեյզէն, որի անունը ստուգաբանւում է իբր «Հայկի ձեռք», երկնային քարտէզի վրայ իրօք համապատասխանում է երկինք ելած Հայկի ձեռքին, ընդ որում, աջ ձեռքին, աջին, որ եւս շատ լաւ յարմարում է այդ աստղի առաջնորդ լինելուն:

Այստեղ զանց կ’առնենք բազմաթիւ տուեալների թուարկումը եւ քննութիւնը, որոնք ցոյց են տալիս, որ իրօք, հնում Հայերը իրենց գլխաւոր անշարժ տօնի օրը որոշել են, դիտելով այս աստղի արեգակնային ամբարձումը: Այսինքն, հին Հայոց գլխաւոր տօնը նշուել է այն ժամանակ, երբ Հայաստանից դիտուել է Հայկն աստեղատան գլխաւոր աստղի (Հայկի աջ ձեռքի) առաջին առաւօտեան ծագումը դրա 70-օրեայ չերեւալու շրջանից յետոյ: Թէ երբ է հնում դա տեղի ունեցել, այսօր էլ կարելի է որոշել, կատարելով ոչ բարդ հաշուարկներ: Նախ որոշւում է տուեալ աստղի ճշգրիտ դիրքը մեզ հետաքրքրող ժամանակներում: Ապա, օգտուելով ոլորտային եռանկիւնաչափութեան յայտնի բանաձեւերից, հաշուարկւում է, թէ հիւսիսային լայնութեան 39.5 աստիճանի վրայ երբ (տարուայ որ օրը) այդ աստղը կը լինի արեւելեան հորիզոնի վրայ, Արեւը հորիզոնից 15 աստիճան վար եղած պահին38: Հաշուարկը ցոյց է տալիս, որ հնում (մեզ հետաքրքրող դարերում) Հայոց միջնաշխարհի տարածքից Հայկի գլխաւոր աստղի արեգակնային ամբարձումը դիտուել է ամառնամուտի շրջանում, ամառային արեւադարձից, ութ օր առաջ: Սա նշանակում է, որ հէնց այդ օրերին էլ կատարուել է Հայոց գլխաւոր տօնը Նաւասարդը: Ի դէպ, Նաւասարդի տօնի այսպիսի դիրքը հաստատւում է բազմաթիւ այլ կողմնակի տուեալներով եւս, սակայն այդ մասին ստորեւ, ըստ կարգի:

Տօնի օրը գտնելուց յետոյ, բնականաբար, կարելի է գտնել նաեւ օրացոյցի սկիզբը: Օրացոյցի սկիզբը գտնւում է հետեւեալ պարզ դատողութեան հիման վրայ: Քանի որ Հայոց օրացոյցը շարժական է եղել եւ տարեմուտը Նաւասարդի ամսի մէկը դարերի ընթացքում (1506 տարում) շրջել է տարուայ եղանակներով, ապա բնական է սպասել, որ օրացուցային շրջանի սկզբում, օրացոյցի սկիզբը (տարեմուտը) համընկած լինի հէնց գլխաւոր տօնի օրուան, առաւել եւս, որ ե՛ւ առաջին ամիսը, ե՛ւ էլ գլխաւոր տօնը կրում են միեւնոյն անունը Նաւասարդ, որ նշանակում է «ամանոր, նոր տարի»: Այստեղ խոչընդոտ կարող է լինել միայն այն, որ հնարաւոր է, այդ օրացոյցի սկզբից յետոյ օրացոյցում ինչ-ինչ փոփոխութիւններ տեղի ունեցած լինեն եւ խզուած լինի ամսահաշուի անընդհատ ընթացքը: Անշուշտ, նման պարագայում իրաւունք չենք ունենայ հայկական շարժական օրացոյցով ետհաշուարկ անելու եւ դրա սկիզբը գտնելու: Սակայն, բարեբախտաբար, եղած փաստերի քննութիւնը համոզում է մեզ, որ հայկական շրջիկ ամսակարգում խզումներ, կտրուկ փոփոխութիւններ չեն եղել, որը եւ մեզ թոյլ է տալիս առանց սխալուելու վախի կատարել օրացուցային ետհաշուարկը եւ այդ միջոցով որոնել-գտնել օրացոյցիս սկիզբը[39]:

Կատարելով օրացուցային ետհաշուարկ, գտնում ենք, որ Հայոց շարժական օրացոյցի տարեմուտը Նաւասարդի մէկը Հայկի գլխաւոր աստղի արեգակնային ամբարձման օրուան զուգադիպել է հետեւեալ տարիներին: Փրկչական 560 թ. Յուլիսի 9-ին, ն.Ք. 893 թ. Յուլիսի 7-ին, եւ ն.Ք. 2341 թ. Յուլիսի 4-ին: (Այս ամսաթուերը տրուած են Յուլեան օրացոյցի համակարգով): Սրանից աւելի վաղ տարեթուերը չենք քննել զուտ պատմական նկատառումներով:

Այս երեք տարեթուերից ամենանորը Փրկչ. 560 թուականը, անշուշտ, մեր որոնած սկզբնատարին չէ, թէկուզ այն պարզ պատճառով, որ ունենք դրանից աւելի վաղ հայկական օրացոյցի (ամիսների, ամսաթուերի) օգտագործման օրինակներ: Մնում է պարզել, թէ միւս երկու տարեթուերից որն է Հայոց օրացոյցի սկզբնատարին:

Ն.Ք. 893 թուականը բաւական մօտ է Արարատեան թագաւորութեան տիրակալ Արամէի գահատարիներին: Ըստ արդի պատմագիտութեան, ընդունուած է Արամէ Արարատցու գահատարիները համարել ն.Ք. 860 - 840 թթ.: Ընդհանրապէս, տարածուած մօտեցում է, այս տիրակալին համարել Վանի Արարատեան թագաւորութեան հիմնադիրը, առաջին արքան: Եւ, ըստ այդմ, գուցէ թէ կարելի լինէր ն.Ք. 893 թուին օրացոյցի սկզբնաւորումը կապել Արամէի գործունէութեան սկզբի հետ, համարելով, որ նա արքայական հարստութեան հետ միասին հիմնել է նաեւ օրացոյց: Ա՛յս դէպքում հարկ պիտի լինէր 33-ամեայ ժամանակային անհամաձայնութիւնը բացատրել կամ իբրեւ մեր հաշուարկի սխալ, կամ էլ իբրեւ Արամէի ժամանակագրութեան անճշդութիւն: Այս մօտեցումը, թէպէտ գայթակղիչ է երեւում նրանով, որ մօտիկ է մեզ յայտնի պատմական դէպքերին, այդուհանդերձ, ընդունելի լինել չի կարող, եւ ահա թէ ինչու:

Նախ, որ Արամէն ոչ թէ տուեալ արքայական հարստութեան առաջին տիրակալն է, այլ մեզ յայտնի առաջինը, իսկ սրանք բնաւ միեւնոյնը չեն: Ոչ մի փաստ չունենք, որի հիման վրայ կարելի լինի պնդել, թէ նա իրօք առաջինն է: Ընդհակառակը, եղած փաստերը յուշում են, որ նա, աւելի հաւանական է, պիտի եղած լինի մի այլ արքայական հարստութեան վերջին ներկայացուցիչը, որից յետոյ Արարատեան երկրի իշխանութիւնն անցել է Վանի տիրակալների ընտանիքին: Իսկ եթէ իրօք Արամէն արքայատան առաջին ներկայացուցիչը չէ (առաւել եւս եթէ վերջինն է), նշանակում է, յարմար չէ նաև նրա օրօք օրացոյցի հիմնադրութիւն դնելը:

Ընդհանրապէս, հնում Առաջաւոր Ասիայում ընդունուած է եղել սեփական ինքնուրոյն օրացոյցը դիտել իբր ինքնիշխանութեան, պետական անկախութեան նշանակ, անկախ պետականութեան պարտադիր ստորոգելի: Այս առումով, անշուշտ, բնական է, որ նոր օրացոյցի հիմնումը, սկզբնաւորումը կապուած լինի նոր պետութեան կամ նոր արքայատան հիմնման հետ: Իսկ, ինչպէս տեսնում ենք, ն.Ք. 893 թիւը այս առումով յարմար չէ: Այս թուականին ոչ միայն չունենք նոր պետութեան սկզբնաւորում, այլ ընդհակառակը, հաւանաբար սրան մօտ տարիներին պիտի եղած լինի մի հին արքայատան տապալում, իշխանութեան անցում մի ուրիշին:

Քանի որ ն.Ք. 893 թիւը Հայոց օրացոյցի սկիզբ համարելու օգտին եղած միակ փաստը Արամէի գահատարիների եւ այդ տարեթուի մօտիկութիւնն է, եւ այդ մօտիկութիւնն էլ, ինչպէս ցոյց են տալիս փաստերը, ոչ մի կերպ չի կարող կռուան լինել օրացոյցի սկիզբը այդ թուին դնելու օգտին, բնականաբար, հարկ է հրաժարուել այս տարեթուից եւ Հայոց օրացոյցի սկիզբը փնտռել այլ ժամանակներում:

Մեր ստացած երրորդ տարեթիւն է ն.Ք. 2341 թուականը: Այդ տարի Յուլիսի 4-ին (ըստ Յուլեան տոմարի հաշուարկի) Հայաստանի տարածքից դիտուել է Հայկի գլխաւոր աստղի արեգակնային ամբարձումը, եւ այդ օրն էլ եղել է Նաւասարդի մէկը40: Ինչ տուեալներ կան հայկական օրացոյցի սկիզբը այս թուին դնելու օգտին, կամ դրան դէմ:

Այս հնագոյն թուականը որակապէս ներդաշնակ է միջնադարի հայ տոմարագէտների յայտնածներին: Այսպէս. Անանիա Շիրակունին, պատմելով, որ Հայոց օրացոցի հիմնադիրը Հայկն է, նրան անուանում է Նոյի որդի Յաբեթի սերունդից և ժամանակն էլ դնում է «յառաջ քան զմարդեղութիւն բանին Աստուծոյ»: Փաստօրէն, Շիրակունին հետեւում է Մար Աբասի, Եւսեբիոս Կեսարացու, Խորենացու ժամանակագրութեանը Հայկին տեղադրելով ն.Ք. երրորդ հազարամեակում համաշխարհային Ջրհեղեղից եւ Աշտարակաշինութիւնից յետոյ:

Աւելի պերճախօս է Յովհաննէս Սարկաւագը: Ըստ Սարկաւագ վարդապետի, Հայկը տոմարը հիմնել է «յառաջ քան զՄովսէս»: Այսինքն, ստացւում է, որ ըստ Շիրակունու եւ Սարկաւագի, Հայոց օրացոյցի հիմնումը պիտի եղած լինի Ջրհեղեղից, Աշտարակաշինութիւնից յետոյ եւ Մովսէսից առաջ: Հրէից Մովսէս մարգարէի ժամանակն այսօր որոշուած է բաւական յուսալի: Ըստ արդի տուեալների, Մովսէսի գործունէութիւնը եւ Հրէից ելքը Եգիպտոսից եղել է ն.Ք. 1250 - 1230 թթ.: Իսկ ինչ վերաբերում է Աշտարակաշինութեանը, ըստ արդի հնագիտութեան ու պատմագիտութեան տուեալների, Աստուածաշնչում այս մասին յիշատակուած պատմութիւնները ձեւաւորուել են ն.Ք. 2- րդ հազարամեակի սկզբից ոչ ուշ: Աստուածաշնչեան ջրհեղեղի նախօրինակն էլ ընդունուած է համարել Շումերների պատմութիւնը Զիուսուդրայի վերապրած ջրհեղեղի մասին, որ առկայ է Գիլգամէշի մասին շումերական դիցավէպում: Գիլգամէշն էլ ներկայումս համարւում է իրական պատմական անձ Ուրի առաջին հարստութեան հինգերորդ տիրակալը ն.Ք. 27 - 26-րդ դարերում:

Ստանում ենք, որ Անանիա Շիրակունու եւ Յովհաննէս Սարկաւագի տուած ժամանակային կողմնորոշիչներով Հայոց օրացոյցի հիմնումը պիտի ընկած լինի ն.Ք. 27 - 13-րդ դարերի միջակայքում: Աստ քննարկուող ն.Ք. 2341 թիւը շատ լաւ բաւարարում է այս պայմանին, այսինքն, այս տարեթիւը ներդաշնակ է հայ միջնադարեան երկու ականաւոր տոմարագէտների տուած ժամանակային տուեալներին:

Այս թուականը չի հակասում նաեւ Մովսէս Խորենացու տուած ժամանակագրութեանը: Ըստ Խորենացու, Հայկից, որը տոմարի հիմնողն է, մինչեւ Վահէ, որը ժամանակակից է Ալէքսանդր Մակեդոնացուն, 54 սերունդ է: Եթէ Վահէի ժամանակը դնենք ըստ Ալէքսանդրի ն.Ք. 330 թ., ապա կը ստացուի, որ 54 սերունդների համար կը լինի 2011 տարի. սա կը տայ մի սերնդի համար միջինում 37 տարի, որ շատ հեռու չէ ընդունուած միջինից (30 տարի): Ընդ որում, նշենք, որ այս 37-ը այդ թուի վերին սահմանն է միայն, իսկ դրա իրական արժէքը կարող է եւ աւելի փոքր լինել (հնարաւոր է, ցուցակից որոշ անուններ բաց են թողնուել. տե՛ս նաեւ ծանօթ. 45):

Հայոց օրացոյցի սկզբի համար ստացուած ն.Ք. 2341 թուականը շատ լաւ յարմարում է նաեւ մի այլ տուեալի: Խօսքը հ. Մ. Չամչեանցի տուած թուականների մասին է: Չամչեանցը իր պատմութեան ժամանակագրութիւնը կազմել է հայ եւ արտաքին պատմագիրների ժամանակագրական տուեալների հիման վրայ: Ի մասնաւորի, ըստ եօթանասնից կազմուած ժամանակագրութեան համար հիմք է ընդունուած Եւսեբիոս Կեսարացու (եւ այլոց) ժամանակագրական համակարգը (Աշխարհի արարչութիւնից մինչեւ Քրիստոսի ծնունդը 5199 տարի): Ահա այս համակարգում, ըստ հ. Մ. Չամչեանցի, Հայկի պատերազմը Բէլի դէմ տեղի է ունեցել ն.Ք. 2343 թուին41: Այս տարեթիւը միայն երկու տարով է տարբերւում մեր ստացած ն.Ք. 2341-ից, որ այսքան մեծ ժամանակահատուածի համար կարելի է դիտել իբր բացառիկ լաւ համընկում: Բնական է, որ Հայկի տոմարադիր գործունէութիւնը պիտի ժամանակով շատ մօտ լինէր Հայկի ու Բէլի պատերազմին: Այս թուականների համընկումը ուշագրաւ է նաեւ նրանով, որ սրանք ստացուած են բոլորովին տարբեր ճանապարհներով: Հ. Չամչեանցի տուած ն.Ք. 2343 թիւը ստացուել է հին պատմագիրների ու ժամանակագիրների յայտնած տեղեկութիւնների համադրմամբ, հերթական տիրակալների տարիներն իրար գումարելով: Իսկ մեր ստացած ն.Ք. 2341-ը ստացուել է աստղագիտական երեւոյթի Հայկի գլխաւոր աստղի արեգակնային ամբարձման եւ օրացուցային հաշուարկի համադրմամբ, որ բնաւ կապ չունի վերը նշուած (ն.Ք. 2343) թուականի ստացման հետ: Այսինքն, սկզբունքօրէն տարբեր ուղիներով ստացուել է միեւնոյն տարեթիւը (երկու տարուայ սխալով, որ սոյն դէպքում լիովին անտեսելի է): Այս համընկումը խօսում է այն մասին, որ այս երկու թուականներն էլ ճիշդ են (գոնէ որակապէս):

Այս հնագոյն տարեթիւը ճիշդ լինելու օգտին վկայող այլ տուեալներ եւս կան, սակայն բաւարարուենք այստեղ նշուածով:

Այսպիսով, տեսնում ենք, որ մեր ունեցած տարբեր տուեալների համադրումը բերում է այն համոզման, որ իրօք, հայկական օրացոյցը սկզբնաւորուել է ն.Ք. 2341 թուականին, Յուլիսի 4-ին (ըստ Յուլեան տոմարի հաշուի), որին մեր արդի օրացոյցով կը համապատասխանի Յունիսի 14-ը: Սրանով ճշգրտուում է նաեւ Հայկ Նահապետի գործունէութեան ժամանակը, որ բնականաբար, պիտի եղած լինի այս թուականի մերձակայ տարիներին:

Ընդունուած է այս թուից սկզբնաւորուող օրացոյցն ու տարեհաշիւը կոչել է Հայոց Բուն օրացոյց եւ Բուն թուական: Մենք եւս կը պահպանենք այդ յորջորջումը, սրան զուգահեռ երբեմն կը կոչենք սա Հայկեան օրացոյց (նշելով Հայկի կողմից դրա հիմնուած լինելը): Թիւրիմացութիւնից խուսափելու համար նշենք, որ Հայոց Բուն թուականը զուտ պայմանական անուանում է, որ տրուել է Հայկի ժամանակից սկզբնաւորուած օրացոյցի տարեհաշուին նոր շրջանի տոմարագէտների կողմից: Այս տարեհաշիւը (թուականը) հնում երբեւէ չի կիրառուել: Ամեն դէպքում, մեզ չի հասել Հայոց Բուն (Հայկեան) թուականի կիրառութեան ոեւէ օրինակ հնուց: Ինչպէս տեսնում ենք, այս օրացոյցի սկիզբը ինքը գտնուած է հաշուարկի միջոցով: Հայկ Նահապետից սկսուող տարեթուի կիրառութիւնը հայ իրականութեան մէջ սկիզբ է առել Ղ. Ալիշանի տոմարական աշխատութիւններից: Ալիշանը զուտ տոմարական հաշուարկի հիման վրայ Հայոց Բուն օրացոյցի սկիզբը դրել էր ն.Ք. 2492 թուին42: Հայր Ալիշանի գտած սկզբնաթիւը, լինելով որակապէս ճիշդ, բաւական լայն տարածում է գտել, եւ այսօր այն նշւում է տարբեր օրացոյցների վրայ (տրւում է տարեթիւն այդ սկզբնակէտից հաշուած): Այդուհանդերձ, ե՛ւ տոմարական, ե՛ւ պատմական-ժամանակագրական, ե՛ւ էլ աստղագիտական առումով Ալիշանի տուած տարեթիւն այնքան էլ ճիշդ չէ: Ալիշանից յետոյ տարբեր հեղինակներ փորձել են տարբեր դատողութիւնների հիման վրայ օրացուցային հաշուարկով գտնել Հայոց Բուն օրացոյցի սկիզբը (Բուն թուականը) եւ ստացել են տարբեր իրարամերժ տարեթուեր, որոնք բոլորն էլ հակասում են Խորենացու, Շիրակունու, Յովհ. Սարկաւագի եւ այլոց տուեալներին: Մեր ստացած տարեթիւը, որակապէս չտարբերուելով Ալիշանի տուածից, փաստօրէն, կարելի է դիտել, որպէս Ալիշանի գտած (որակապէս ճիշդ) տարեթուի ճշգրտուած, բարելաւուած, աւելի լրիւ հիմնաւորուած տարբերակ: Ըստ այսմ, ճիշդ է Հայկեան թուականը հաշուել ն.Ք. 2341 թ. Յուլիսի 4-ից ըստ Յուլեան տոմարի հաշուարկի: Այս թուականով տարեթուերը տալիս հարկ է յիշել, որ հայկական տարիները մի փոքր կարճ են Յուլեան տարիներից, որի հետեւանքով 1460 Յուլեան տարուն համապատասխանում է 1461 հայկական տարի: Հարկ է նաեւ նշել, որ ն.Ք. տարեթուերից Փրկչական տարեթուերն ընկած ժամանակը հաշուելիս հարկ է Ն.Ք. տարեթիւը նուազեցնել մէկով43: Այսպէս. այսօր 1998 թ. Յուլիսի 4- ին ն.Ք. 2341 թ. Յուլիսի 4-ից անցել է 4338 տարի.

1998 - (- 2340) = 1998 + 2340 = 4338: Այս կերպ, հաշուի առնելով նաեւ անցած ժամանակահատուածում առաջացած «եկամուտ» տարիները, կը ստանանք, որ Հայկեան 4341 թուականի Նաւասարդի 1 = 1998 թ. Յուլիսի 15-ին (հին տոմարով) կամ Յուլիսի 28-ին (նոր տոմարով): Հայկեան յաջորդ 4342 թիւը կը սկսուի 1999 թ. Յուլիսի 27-ին (նոր տոմարով): Ահա առաջիկայ մի քանի տարիների ցուցակը.

Հայոց Բուն (Հայկեան) թուական Փրկչական թիւ (Նոր տոմար)

4338 թ. Նաւասարդի 1 = 1995 թ. Յուլիսի 29,

4339 թ. Նաւասարդի 1 = 1996 թ. Յուլիսի 28,

4340 թ. Նաւասարդի 1 = 1997 թ. Յուլիսի 28,

4341 թ. Նաւասարդի 1 = 1998 թ. Յուլիսի 28,

4342 թ. Նաւասարդի 1 = 1999 թ. Յուլիսի 28,

4343 թ. Նաւասարդի 1 = 2000 թ. Յուլիսի 27,

4344 թ. Նաւասարդի 1 = 2001 թ. Յուլիսի 27,

4345 թ. Նաւասարդի 1 = 2002 թ. Յուլիսի 27,

4346 թ. Նաւասարդի 1 = 2003 թ. Յուլիսի 27,

4347 թ. Նաւասարդի 1 = 2004 թ. Յուլիսի 26, եւ այլն:

Այսքանով կարող ենք ամբողջացած սեպել Հայոց Բուն Հայկեան օրացոյցի, դրա սկզբի եւ այդ սկզբից հաշւուող տարեթուերի հարցը:

Աւելորդ չէ աստ համառօտակի դիտարկել նաեւ, թէ ինչ է կերպաւորել Հայկն համաստեղութիւնը, որով առաջնորդուել են հին Հայերն իրենց օրացոյցն ու տօները կարգաւորելիս. ընդհանրապէս, ինչ կերպար է եղել Հայկը, որ համարուել է Հայոց նախնին, անուանադիրն ու սկզբնաւորողը:

Զ. Հայկը երկնքում եւ երկրի վրայ:

Մովսէս Խորենացին, Սեբէոսի պատմութեան Անանուն սկզբնաւորողը, Թովմա Արծրունին, Անանիա Շիրակունին, Յովհաննէս Սարկաւագը եւ որոշ այլ հայ հեղինակներ բաւական ընդարձակ տեղեկութիւններ են հաղորդում մեզ Հայոց նախնի Հայկի եւ նրա գործունէութեան մասին: Այս տեղեկութիւնների հիման վրայ, անշուշտ, կարելի է փորձել պարզել, թէ ինչ պատմական անձ է ծածկուած Հայկ անուան տակ: Դա կ’արուի ստորեւ, ըստ կարգի, իսկ արդ փորձենք պարզել մի այլ բան:

Ինչպէս ցոյց է տալիս մեր ստացած թուականը, Հայկի հետ կապուած անցքերը ունեն շատ մեծ վաղեմութիւն: Գաղտնիք չէ նաեւ, որ նոյնիսկ ամենապարզ ու յստակ պատմական դէպքերը, ժամանակի ընթացքում պատմուելով ու վերապատմուելով, շատ արագ կանոնականացւում են, եւ ժողովրդական մտածողութիւնը դրանք ներդաշնակեցնում, համաձայնեցնում է իր կրօնական- դիցաբանական աշխարհայեացքին ու պատկերացումներին: Ըստ այսմ լիովին սպասելի է, որ Հայկն ու իր պատմութիւնը եւս, մեզ հասած տարբերակներով, լինեն լիովին կանոնականացուած- դիցականացուած: Ուստի, Հայկի պատմական անձնաւորումը ճշդելուց առաջ հարկ է պարզել, թէ ինչ կերպար է դա (կանոնականացուելով ինչի են վերածուել Հայկն ու իր պատմութիւնը):

Երբ ուշադիր նայում ենք երկնային քարտէզի վրայ Հայկն աստեղատանն ու դրա շրջակայքին, տեսնում ենք, որ ե՛ւ համաստեղութիւններն ու դրանց դասաւորութիւնը, ե՛ւ էլ Հայկի մասին մեզ հասած պատմութիւնները ենթարկւում են մէկ ընդհանուր տրամաբանութեան: Հայկը (Orion) կից է Կենդանաշրջանին, բայց դուրս է դրանից. իր վերին հատուածով Հայկը յարում է Ցուլ եւ Երկուորեակներ կենդանակերպերին եւ մի փոքր մտնում է դրանց արանքը: Հարաւից Հայկին կից է Մեծ Շուն համաստեղութիւնը, որի տեղում բազմաթիւ հին ազգեր տեղադրել են Նետ-Աղեղ համաստեղութիւն, ընդ որում Նետի սլաքն ուղղուած դէպի Հայկը: Հայկից արեւելք Փոքր Շուն աստեղատունն է: Այս երկու «շնային» աստեղատները երկնքում միշտ ընթանում են Հայկի ետեւից, որ յիշեցնում է Հայկին հետապնդող Բէլին ու իր զօրքին, որոնց Հայկը յորջորջեց «Շուն եւ երամակ շանց»: Փաստօրէն, Հայկին հետապնդող Բէլն էլ, որ նոյնացուած է Աստուածաշնչեան որսորդ Նեբրովթին, երկնքում ներկայացուած է Մեծ Շուն համաստեղութեամբ:

Բազմաթիւ կողմնակի տուեալների քննութիւնը ցոյց է տալիս, որ Հայկի մասին մեզ աւանդուած պատմութիւնը բազմաթիւ էական կողմերով ներկայացուած է երկնքում: Իսկ ինչ վերաբերում է Հայկի կերպարին, պարզւում է, որ ի դէմս Հայկի, ունենք Հայր Աստուծոյ կերպաւորումը44: Աւանդութեան մէջ Հայկը հայրն է տարուայ ամիսների, իսկ երկնքում էլ Հայկը հայրն է Կենդանաշրջանի աստեղատների:

Զանց առնելով բազմաթիւ մանրամասները, նշենք, որ ըստ Հայկի այսպիսի մեկնաբանութեան, օրացոյցը այսինքն ժամանակը Հայկն աստեղատան գլխաւոր աստղով կարգաւորելը հնում պիտի նշանակած լինի պարզապէս առաջնորդուել Հայր Աստուծոյ (Արարչի) կարգով, նրա սահմանածով, ապրել նրա ժամանակով: Ուշագրաւ է, որ իրերի այսպիսի (կատարեալ, աստուածային) վիճակը ենթարկուել է նաեւ լուրջ խեղումների: Այսպէս. քննութիւնը ցոյց է տալիս, որ երկնքում համաստեղութիւնների դասաւորութեան մէջ արտայայտուած է նաեւ աստուածաշնչեան յայտնի պատմութիւնը նախաստեղծ Մարդու (Ադամի) մեղանչման եւ Դրախտից արտաքսման մասին: Կենդանաշրջանի այն մասում, որը հակադիր է Հայկին, ունենք Օձակիր կոչուող մեծ համաստեղութիւնը: Սա երկնային քարտէզի վրայ պատկերւում է մերկ տղամարդու կերպարանքով, որ ձեռքերի մէջ պահում է մի երկար գալարուն օձ: Այս աստեղատունը իր պատկերած կերպարով ու մի շարք առնչութիւններով նոյնանում է նախաստեղծ Մարդու կերպարին ըստ Հայր Աստծու պատկերի եւ նմանութեան: Հայկը (Հայր Աստուած, Արարիչը) ինքը դուրս լինելով Կենդանաշրջանից (լինելով Երկրից դուրս), Կենդանաշրջանում ունեցել է իր կերպարը ի դէմս Օձակիր աստեղատան, որ իրեն կից Կշիռ եւ Աղեղնաւոր աստեղատների հետ միասին մասն է կազմել Կենդանաշրջանի: Սակայն հետագայում, ինչ-որ ժամանակ, խաթարուել է այս նախնական կարգը, եւ Օձակիրը Կենդանաշրջանից դուրս է մնացել, իր տեղը զիջելով Կարիճին: Այս Կարիճը, որ սկզբում դուրս է եղել Կենդանաշրջանից, մտել է Կենդանաշրջան եւ եղել այնքան մեծ, որ զբաղեցրել է նաեւ ժամանակակից Կշիռ կենդանակերպի տեղը: Հետագայում, սակայն, մեր Փրկչական դարաշրջանի սկզբի դարերում, այդ վիճակը փոքր ինչ շտկուել է, Կենդանաշրջանում էլի վերականգնուել է Արարչի խորհրդանիշ Կշիռ կենդանակերպը, թէպէտ Արարչի պատկեր Օձակիրը էլի դուրս է մնացել Կենդա- նաշրջանից: Համաստեղութիւններին վերաբերող այս «դէպքերը» զարմանալիօրէն ներդաշնակ են աստուածաշնչեան պատմութիւններին Նախաստեղծ Մարդու (Ադամի) մասին, որ ստեղծուած էր ըստ Աստծու պատկերի եւ նմանութեան եւ տեղադրուած Դրախտում, ու ապա գայթակղուելովպ արտուելով չարից, արտաքսուեց Դրախտից:

Բազմաթիւ այլ փաստեր եւս վկայում են, որ աստղալից երկնքի բաժանումն ըստ համաստեղութիւնների, կատարուել է խիստ որոշակի կրօնական-աշխարհայեացքային պատկերա- ցումների համաձայն, եւ այդ նոյն պատկերացումների համակարգը արտացոլուած է նաեւ Հայկ Նահապետին վերաբերող պատմութիւններում, Աստուածաշնչում եւ հին Միջագետքի դիցաբանութիւնում: Այս առիթով տեղին է յիշել նաեւ, որ կայ լուրջ հիմնաւորուած տեսակէտ այն մասին, որ աստղալից երկնքի այսօր մեզ յայտնի բաժանումն ըստ աստեղատների կատարուել է Հայկական Լեռնաշխարհի տարածքում ն.Ք. 2800-ական թուականներին: Դրան շատ ներդաշնակ է նաեւ այն, որ յիշեալ հնագոյն պատկերացումների բազմաթիւ էական բեկորներ ցայսօր պահպանուել եւ մեզ են հասել Հայոց ազգագրական բազմաթիւ դրսեւորումներում եւ նոյնիսկ Հայոց լեզուում45: Եւ, ժամանակը, օրացոյցը Հայր Աստուծոյ, Արարչի առաջնորդ աստղով կարգաւորելն էլ, որ արել են Հայերը, եղել է սոյն պատկերացումների մի կարեւոր բաղկացուցիչ մասը:

Է. Ժամանակն ու պատմական տուեալները:

Անշուշտ, Հայկի կանոնականացուած- աստուածացուած կերպար լինելը բնաւ չի նշանակում, թէ նա չէր կարող ունենալ իսկական մարդկային նախատիպ: Տակաւին պատմահայր Խորենացին գիտէր, որ առասպելներն ունեն իրական պատմական հէնք, իսկ Հայկի մասին իր գրածները նա նոյնիսկ ոչ թէ առասպել, այլ ճշմարիտ պատմութիւն է համարել: Ուրեմն, առաւել եւս պէտք է Հայկը իրական պատմական նախատիպ ունեցած լինի: Բնականաբար, նոյնը վերաբերում է նաեւ Բէլին: Ուրեմն, կարելի է, եւ պէտք է փնտռել Հայկին ու Բէլին վերաբերող պատումների նախնական պատմական բնօրինակը:

Ընդհանրապէս, հայագիտութեան մէջ ընդունուած է եղել Հայկի ու Բէլի վերաբերեալ պատմութիւնը դիտել իբր առասպել, լաւագոյն դէպքում էլ դա համարել Վանի Արարատեան թագաւորութեան եւ Ասորեստանի տեւական առճակատումների արձագանգ, առասպելական վերապատում: Մի քանի փորձեր արուել են Հայկեան Արամ Նահապետին Արամէ Արարատցու հետ նոյնացնելու, կամ Արա Գեղեցիկին նոյնացնելու Արգիշտի արքային: Սակայն այս բոլոր մօտեցումները այլ թերութիւններից զատ ունեն նաեւ մէկ ընդհանուր սկզբունքային թերութիւն. դրանք բոլորն էլ էապէս հակասում են Խորենացու ժամանակագրական համակարգին: Խորենացին Հայկից մինչեւ Ալէքսանդր Մակեդոնացի նշում է 54 տիրակալ Հայկի սերնդից: Եթէ սրանց ժամանակը հաշուենք, մի սերնդին տալով միջինում 30 տարի, կը ստանանք, որ Հայկը պիտի եղած լինի ն.Ք. 20- րդ դարում: Ընդ որում, սա ստորին սահմանն է46: Փորձ է արուել նաեւ Հայկի պատմութիւնը տեղադրել ն.Ք. 1115 - 1110 թթ. Թիգլաթպալասար Ա-ի Հայաստանեան արշաւանքներին զուգահեռ, սակայն սա եւս հակասում է Խորենացու ժամանակագրութեանը:

Հայկի մասին աւանդուած է, որ նա Հայաստան է եկել Բաբէլոնիցխ[47]: Բաբէլոն նշանակում է ոչ միայն այդ անուամբ քաղաքը, այլ նաեւ Բաբէլոնիա երկիրը, որ ըստ էութեան ստորին Միջագետքն է: Համադրելով սա մեր ստացուած տարեթուի (ն.Ք. 2341 թ.) հետ, կը ստանանաք հետեւեալ պատկերը:

Ն.Ք. 24-րդ դարում ստորին Միջագետքում եղել է Շումեր երկիրը, իսկ ն.Ք. 2341 թուականն էլ համընկնում է Շումերի վաղդինաստիական շրջանի վերջին տիրակալ Լուգալզագէսիի գահակալման սկզբին: Այս թագաւորը նշանաւոր է նրանով, որ ինքը լինելով մի փոքրիկ քաղաքի տիրակալը, կարողացել է միաւորել-տիրել ամբողջ Շումերին: Մինչ այդ Շումերը բաղկացած է եղել անկախ քաղաք-պետութիւններից, որոնցից ամեն մէկն ունեցել է իր ինքնիշխան թագաւորը: Ահա Լուգալզագէսին առաջին անգամ կարողանում է միաւորել ողջ Շումերը: Բազմաթիւ մանր թագաւորներ, կորցնելով անկախութիւնը, բնականաբար, խիստ դժգոհ են մնում նրանից:

Իր գործունէութեան բազմաթիւ կէտերով Շումերի այս մեծագործ տիրակալը էապէս ներդաշնակ է Հայկի ախոյեան Բէլին, որի մասին եւս պատմւում է, թէ կարողացել է բռնանալ ամենքի վրայ: Յայտնի է, որ Լուգալզագէսին արշաւել է դէպի հիւսիս, հասել Վերին ծովին, որ Վանայ լիճն է: Բէլի մասին էլ պատմւում է, որ հետապնդելով Հայկին, հասել է մինչեւ Վանայ ծովակի մօտ Հայոց ձոր գաւառը: Լուգալզագէսին պարտուեց Սարգոն Աքքադացուց, որ իր փոքրաթիւ զօրքով կարողացաւ ջախջախել Լուգալզագէսիի մեծաթիւ զօրքին, կոտորելով ու գերի բռնելով նրա բազմաթիւ դաշնակիցներին: Բացի այդ, Սարգոնը առաջինն էր, որ ռազմական գործում կիրառում է նետաձիգ զօրք եւ հէնց դրա շնորհիւ էլ հասնում է փայլուն յաջողութիւնների: Բէլի ախոյեան Հայկն էլ ունի փոքրաթիւ զօրք եւ անվրէպ նետաձիգ է, ու Բէլին էլ յաղթում-սպանում է նետահարելով:

Ուշագրաւ է մի բան եւս. Հայկը Բէլին յորջորջում է Շուն եւ նրա հետիններին էլ երամակ շանց: Սրան զուգահեռ, պատմութիւնից յայտնի է, որ Սարգոնը մարտում գերի բռնելով Լուգալզագէսիին, նրան դնում է շների վանդակի մէջ:

Նշուածները եւ բազմաթիւ այլ փաստեր ցոյց են տալիս, որ, հաւանաբար, ի դէմս շումերական Լագալզագէսի տիրակալի, ունենք Հայկի պատմութեան մէջ յիշատակուած Բէլին, նրա նախատիպին: Իսկ Հայկն ինքն էլ, հաւանաբար, պիտի եղած լինի շումերական մի անկախ քաղաքի տիրակալ, որ նեղուելով Լուգալզագէսիի նուաճումներից եւ չկարողանալով տեղում յաղթել նորաթուխ բռնակալին, գաղթել է Շումերից եւ եկել ու հիմնաւորուել է Հայաստանում: Այսինքն, ինչպէս տեսնում ենք, ե՛ւ իրենց ժամանակով, ե՛ւ աշխարհագրութեամբ, ե՛ւ էլ դէպքերի ընթացքով, Հայկի եւ Բէլի մասին մեզ հասած պատմութիւնները շատ սերտօրէն աղերսւում են Շումերի վաղդինաստիական շրջանի վերջի դէպքերին ու իրական պատմական անձերին:

Գալով օրացոյցի հիմնադրմանը, յիշենք, որ հնում ինքնուրոյն սեփական օրացոյց ունենալը դիտուել է իբր անկախ պետականութեան մի կարեւոր բաղադրիչը, յայտանիշը: Ըստ այդմ, լիովին բնական է, որ Լուգալզագէսիի բռնակալութիւնից դժգոհ ոմն Հայկ իր համախոհներով գալով Հայաստան, տիրէր երկրին, նոր անկախ պետութիւն ստեղծէր եւ դրա հետ միաժամանակ հիմնէր նաեւ ինքնուրոյն օրացոյց: Հայկի եւ Բէլի ա՛յսպիսի պատմական անձնաւորումը առաւել հաւանական ու ճշմարիտ է երեւում, նկատի առնելով Շումերի եւ Հայաստանի միջեւ առկայ բազմաթիւ մշակութային, լեզուական, մարդաբանական ընդհանրութիւնները, որ փաստուած են այսօրուայ գիտական տուեալներով:

Ը. Հին Հայոց գլխաւոր տօնը:

Ինչպէս վերը արդէն նշուեց, Հայոց Բուն Հայկեան օրացոյցի սկզբնաւորման շրջանում Հայերն իրենց գլխաւոր տօնը նշել են ամառնամուտի շրջանում, ամառային արեւադարձից ութ օր առաջ (արդի օրացոյցի հաշուով Յունիսի 14-ին): Սա, փաստօրէն, աստղագիտական գարնան վերջն է, գարնան եւ ամռան միջասահմանը: Հին Հայոց գլխաւոր տօնի Նաւասարդի դիրքի հարցը հայագիտութեան մէջ շատ է հոլովուել: Տարբեր կարծիքներ են եղել Նաւասարդը գարնանամուտին, կամ աշնանը, կամ ամառուայ կէսին (Օգոստոսի 11-ին) տօնելու մասին: Սակայն, ինչպէս ցոյց է տալիս տոմարական, աստղագիտական ու նաեւ ազգագրական բազմաթիւ փաստերի քննութիւնը, Նաւասարդի տօնի նախնական դիրքը եղել է հէնց վերոնշեալ տեղում գարնան ու ամռան միջասահմանում, ամառնամուտից ութ օր առաջ48: Աստղագիտական եւ տոմարական հաշուարկով ստացուած այս դիրքը յուշում է, որ Նաւասարդի տօնը իր բովանդակութեամբ ու խորհուրդներով եւս պիտի կապուած լինի ամառնամուտին եւ որոշ իմաստով լինի հէնց ամառնամուտի տօն: Այս օրերին Արեւը իր տարեկան շրջապտոյտի ընթացքում հասել է երկնակամարի վրայ իր ամենաբարձր դիրքին: Միեւնոյն ժամանակ, այս տօնի օրը որոշուել է Հայկն համաստեղութեան գլխաւոր աստղի առաջին առաւօտեան ծագումով արեգակնային ամբարձումով: Այդ օրը, երկնքում չերեւալու 70-օրեայ շրջանից յետոյ, Հայկի գլխաւոր աստղը (աջ ձեռքը) առաջին անգամ դիտուել է արեւածագից մի քիչ առաջ արեւելեան հորիզոնի վրայ, որ ընկալուել է իբր գլխաւոր պաշտուող էակի Հայկի (աստուածների հօր) Անդրաշխարհից Լոյս Աշխարհ դուրս գալը:

Նաւասարդի տօնի այսպիսի դիրքը հաստատւում է նաեւ Ագաթանգեղոսի այն վկայութեամբ, որ Նաւասարդը համարուել է «Նոր պտղոց տօն»: Իրօք, հէնց ամառնամուտի շրջանում Հայաստանում հասունանում են առաջին պտուղները ծիրան, թութ, բալ, կեռաս եւ այլն: Իսկ ամենակաեւորն այն է, որ հէնց այս շրջանում է հասունանում աշնանացան ցորենը, որը երկրագործ Հայի բարեկեցութեան հիմքն է եղել երկար հազարամեակներ: Ցորենի մշակութիւնը բացառիկ կարեւորութիւն է ունեցել հնուց ի վեր: Դրա վկայութիւնն են բազմաթիւ աշխատանքային-ծիսական երգերը, որ կապուած են հացի մշակութեան տարբեր փուլերին (վարից մինչեւ հացի թխումը): Ցորենի մշակութիւնը արտացոլուած է նաեւ երկնքում, ուր մի քանի պայծառ աստեղատներ կրում են դրա տարբեր փուլերի հետ աղերսուող անուններ: Դրանցից են Մեծ եւ Փոքր Արջերը, որ հնում Հայերն ու այլ ազգեր կոչել են Սայլ եւ Միւս Սայլ (Սայլով կրել են ցորենի խրձերը եւ Սայլով նաեւ կալ են արել49), այդ շարքում է նաեւ Եզողը, որ փաստօրէն Սայլի եզները վարողն է, եղել է նաեւ Ցորենքաղ Մշակ աստեղատունը: Սրան է վերաբերում նաեւ Կոյս կենդանակերպը, որ միշտ պատկերուել է ցորենի հասկը ձեռքին եւ դրա գլխաւոր աստղն էլ կոչւում Spica-«Հասկ»: Ուշագրաւ է, որ աշնանացան ցորենի հասունացումը տեւում է մօտ 270 օր, որ ինն ամիս է, եւ դա շատ մօտ է մարդու սաղմի զարգացման տեւողութեանը: Պատահական չէ, որ Նաւասարդի հիմնական ծիսական կերակուրն էլ հարիսան, բաղկացած է հիմնականում ցորենից (եւ մսից): Մինչեւ մեր ժամանակներն էլ պահպանուել են հայկական բազմաթիւ սովորութիւններ, ժողովրդական ծէսեր, որ հաստատում են Նաւասարդի կապը ցորենի (հացի) հետ:

Նաւասարդի հնագոյն տօնի ծէսերն ու խորհուրդները մեծ մասամբ մեզ են հասել հայկական ժողովրդական տարբեր տօների ու սովորութիւնների ձեւով: Ներկայումս Հայաստանեայց եկեղեցու բազմաթիւ տօներ (ինչպէս Համբարձումը, Վարդավառը, Բարեկենդանը, Տէրնդէզը եւ այլն) զուգորդւում են ժողովրդական ծէսերով, սովորութիւններով, զանազան հաւատալիքներով, որոնք յաճախ նաեւ անուններով վերապրուկներն են նախաքրիստոնէական հնագոյն տօների (տօնաշարքի) եւ իրենց մէջ պահել ու մեզ են հասցրել Հայոց հնագոյն Նաւասարդեան մեծ տօնակատարութեան բեկորները: Քննելով այդ տօների բազմաթիւ ծէսերն ու սովորութիւները, հնարաւոր է դառնում վերականգնել եւ ի մի բերել Նաւասարդեան տօնի բազմաթիւ տարրեր եւ «վերականգնել» դրա փոքր ի շատէ ամբողջական պատկերը:

Նաւասարդեան տօնի հիմնական բեկորները պահպանուել ու մեզ են հասել Համբարձման ու Վարդավառի տօների մէջ: Այս երկու տօները, որ այսօր էլ կատարւում են ժողովրդական ծէսերով, յաճախ հանդէս են գալիս որպէս երկուորեակներ: Հայաստանի տարբեր շրջաններում միեւնոյն ծիսական տարրը մասն է մերթ Համբարձման, մերթ Վարդավառի, յաճախ էլ ե՛ւ մէկի, ե՛ւ միւսի: Օրինակ, Համբարձման վիճակախաղը որոշ վայրերում կրկնուել է նաեւ Վարդավառին, իսկ որոշ տեղերում էլ վիճակախաղը կիսուած է եղել. սկսուել է Համբարձմանը եւ աւարտուել Վարդավառին: Այս երկու տօները երկուորեակ են նաեւ իրենց օրացուցային դիրքով: Այսպէս, երկուսն էլ լինելով շարժական տօներ, տարուայ մէջ իրենց գրաւած դիրքով սրանք համաչափ են դասաւորուած Յունիսի 15-ի նկատմամբ, որ, փաստօրէն, Նաւասարդի տօնի նախնական դիրքն է ըստ մեր գտածի (միայն մէկ օրուայ տարբերութեամբ):

Համբարձման ժողովրդական ծէսերը իրենց խորհուրդներով կապուած են գիշերուայ հետ: Այդպէս է նաեւ Նաւասարդը: Այդ օրուայ գիշերը համարուել է բացառիկ խորհրդաւոր: Այդ գիշեր մի պահ կանգ են առել հոսող ջրերը, ձեռք են բերել կախարդական, բուժիչ յատկութիւններ, աղբիւրներից ոսկի, արծաթ է բխել, երկինք-գետին իրար են եկել, համբուրուել: Համբարձման (նաեւ Վարդավառի) գիշերը բացուել է Մհերի Դուռը, դուրս է եկել ժայռում փակուած Մհերը եւ ստուգել աշխարհի վիճակը: Համբարձման վիճակախաղի հիմնական գործիքն էլ Վիճակը (բղուղ մէջը ջուր եւ ծաղիկներ), որով յետոյ գուշակուել է մարդու ապագան, իր մոգական զօրութիւնը ստացել է գիշերը «աստղունք» (աստղերի ներքոյ) դրուելով եւ աստղունքից վերցուել է նախքան արեւածագը: Այս ամենը շատ համահնչուն է Նաւասարդի օրը Հայկի աստղի ծագման հետ: Այդ աստղի ծագումն էլ եղել է գիշերը, գիշերուայ վերջում, գիշերուայ Առաւօտ ժամին, որ արեւածագից առաջ է եւ նշուել է յատուկ ծէսերով ու հանդիսութեամբ[50]:

Նաւասարդի տօնի բեկորներ են նաեւ գիշերային ջրային լոգանքները, որ եղել են Համբարձմանը նաեւ Ամանորին, աղբիւրներին եւ ընդհանրապէս ջրերին արուած ցորենի ու հացի ընծայումները, յատուկ ծիսական հացը (կամ բաղարջը), որ կոչուել է Տարի եւ որի մէջ դրուած ոսկեայ դրամով կատարուել է գուշակութիւն: Նաւասարդեան բեկորներ են նաեւ Բարեկենդանեան խաղերը, որոնցում անպայման եղել է ծիսական թափօր թագաւորի գլխաւորութեամբ: Տարբեր տեղեր Բարեկենդանեան խաղերն ու թափօրները կոչուել են Carnaval, որ գալիս է հին Միջագետքից: Միջագետքում հնում տարեմուտին տօնում էին Մարդուկ աստծու Ջրաշխարհից (Սանդարամետից) ցամաք Լոյս Աշխարհ դուրս գալը. ընդ որում, Մարդուկը Ջրաշխարհից ցամաք է ելել նաւով, եւ նաւի տակ էլ եղել են անիւներ ցամաքում իբր կառք գնալու համար: Ըստ այդմ էլ Carnaval նշանակել է Car navalis - Նաւակառք:

Շատ ուշագրաւ են նաեւ Տէրնդէզի ծէսերը: Այս տօնը ժողովրդական սովորութեամբ կապուած է կրակի հետ, թէպէտ եկեղեցին խոտելի է համարել այդ հրավառութիւնը, այդուհանդերձ, շատ տեղերում այդ օրը խարոյկներ են վառուել հէնց եկեղեցու բակում եւ վառողն էլ եղել է քահանան, կամ այդ տարուայ մի նորափեսայ: Ծխի ուղղութեամբ էլ գուշակուել է գալիք տարուայ բերքը: Այս տօնին եղել է նաեւ կրկնապսակ անելու սովորութիւն:

Նաւասարդեան մի բեկոր էլ ունենք ի դէմս Ծաղկազարդի: Սա կոչուել է նաեւ Ծառզարդար: Այս տօնին եկեղեցում ծառ են զարդարել, ընդ որում զանազան պտուղներով: Սա, անշուշտ, նախօրինակն է մերօրեայ Ամանորի տօնածառերի, որոնք էլի զարդարւում են պտղակերպ խաղալիքներով: Ծաղկազարդին եկեղեցում օրհնւում են արմաւենու, ձիթենու կամ ուռենու ոստեր: Սրանք բոլորն էլ սրածայր տերեւներով բոյսեր են, որով եւ նշանակը, խորհրդանիշն են Արեւի: Ի դէպ, նոյնն է եւ եղեւնին, որ փշատերեւ է:

Նաւասարդեան տօնահանդէսի մի շատ կարեւոր վերապրուկ էլ ունենք ի դէմս Հայոց աւանդական հարսանեաց ծէսի: Այս ծէսը տեւել է 7 օր (որ համահնչուն է Նաւասարդը արեւադարձից ութ կամ եօթն օր առաջ նշուելուն): Հարսանեաց ծէսում էլ եօթն օրերից իւրաքանչիւրն ունեցել է իր խորհուրդը, իր ծէսն ու կարգը: Եղել է եւ ծիսական զոհաբերութիւն (երկուշաբթի օրը քաւորի եւ փեսայի մասնակցութեամբ եզը մորթելը), ծիսական թափօր փեսայի ու հարսի (թագաւորի ու թագուհու) գլխաւորութեամբ: Հարսանեաց եօթնօրեակի վերջն էլ նորապսակ հարս ու փեսայի մերձեցումը եւ արիւնոտ սաւանի ցուցադրումը, զուգահեռ է ծիսական ամուսնութեանը, որ կատարուել է Նոր Տարուայ ծէսերի շարքում տակաւին շատ վաղ ժամանակներից:

Ի մի հաւաքելով Հայոց հնագոյն գլխաւոր տօնից մեզ հասած բեկորները, կարելի է դառնում մօտաւոր կերպով վերականգնել այդ հնագոյն մեծ տօնահանդէսի հետեւեալ որակական պատկերը:

Նաւասարդի տօնը իր սկզբնաւորման ժամանակներում եղել է բազմօրեայ տօնակատարութիւն իրար ագուցուած տօներով: Կատարուել է ամառային արեւադարձի շրջանում, գարնան եւ ամռան սահմանին: Տօնակատարութեանը նախորդել է 70-օրեայ նախատօնական նախապատրաստական շրջան, կապուած Հայկի աստղի չերեւալու շրջանի հետ, որ ընկալուել է իբր Հայկ-Հայր Աստուծոյ Անդրաշխարհ-Սանդարամետ իջնելը (մահացած լինելը): Այս շրջանում կատարուել են տարբեր ծէսեր, եղել են զանազան արգելքներ, կապուած Անդրաշխարհի եւ դրա խորհրդանիշերի հետ: Ի մասնաւորի, չի գործածուել կաթնամթերք, մայրամուտից յետոյ կանայք չեն գործել, արգելուել է ամուսնութիւնը եւ այլն: Այս 70 օրերի սկիզբը, ըստ արդի օրացոյցի, պիտի եղած լինի Ապրիլի 5-ին: Արգելքի շրջանն էլ սկսուել է Անդրաշխարհի հետ կապուած ծէսով. եփուել է բակլայ եւ ճաշակուել, իբր նշան սգոյ, թաղման: Արգելքների այս 10 շաբաթներին յաջորդել է բուն Նաւասարդեան տօնակատարութիւնը, որ տեւել է 7 օր: Սկսուել է արեւադարձից (ամառնամուտից) մի շաբաթ առաջ եւ տեւել է մինչեւ արեւադարձ: Դատելով ըստ տօների խորհուրդների, այս տօնակատարութիւնը սկսուել է Անդրաշխարհին ձօնուած օրով (երկուշաբթի) եւ աւարտուել է Արեւի օրով կիրակիով (արեւադարձի օրը պիտի յարմարեցուած լինէր կիրակիին):

Այս տօնական շաբաթուայ բոլոր օրերը ձօնուած են եղել համապատասխան աստուածների, եւ իւրաքանչիւր օր նշուել է համապատասխան տօնը: Տօնական շաբաթուայ սկզբում կատարուել են արարողութիւններ ու ծէսեր, կապուած Սանդարամետի խորհուրդների հետ: Այդ օրուայ գիշերը եղել է սրբացուած, կատարուել է գիշերային ծէս, հսկել են, որ դիտեն Հայկի աստղի առաջին անգամ ծագելը Արեւից առաջ: Դա էլ տեղի է ունեցել գիշերուայ Առաւօտ ժամին: Կատարուել է զոհաբերութիւն եւ զոհասեղանի ոզջակէզի ծուխն էլ, որ կոչուել է ծուխ ծխանի, ունեցել է բացառիկ կարեւորութիւն: Այդ ծխով, դրա ուղղութեամբ գուշակութիւններ են արուել երկրի գալիք բարեկեցութեան վերաբերեալ:

Տօնաշարքի կենտրոնը 4-րդ օրը ձօնուած է եղել Հայկին-Արարչին: Այդ օրը կատարուել է հանդիսաւոր թափօր թագաւորի եւ թագուհու գլխաւորութեամբ: Այդ (կամ յաջորդ) օրը եղել է բերքի երախայրիքի ընծայում Աստծուն: Առաջին հերթին ընծայուել են նորահաս ցորեն, գարի, դրանցից պատրաստուած հաց, բաղարջ, ու նաեւ վաղահաս պտուղներ: Տեղի է ունեցել տարուայ առաջին բերքի հանդիսաւոր օրհնութիւն, որից յետոյ միայն արտօնուել է այն ճաշակել: Եղել է պարտադիր ծիսական կերակուր հարիսան, որ եփուել է ցորենով (կամ գարիով) եւ զոհաբերուած կենդանու մսով (այդ օրուայ զոհի կենդանին երեւի պէտք է եղած լինի ուլը կամ գուցէ եղջերուն): Հարիսան էլ եփուել է գիշերուայ ընթացքում եւ ճաշակուել առաւօտեան ծէսից յետոյ: Տօնակատարութեան 6-րդ օրը շաբաթ, եղել է ծիսական ամուսնութիւնը, որ կատարել է թագաւորը անպայման կոյս մի քրմուհու հետ: Հաւատ է եղել, որ այս ծէսի յաջող ելքից (կոյսի յղիացումից) է կախուած ողջ երկրի մարդկանց, կենդանիների եւ ծառ ու թփի արգասաւորութիւնը, բերրիութիւնը: Յապացոյց այս սուրբ կենակցութեան կայացման, թագաւորի առնականութեան, ցուցադրուել է արիւնոտ սաւանը: Տօնակատարութեան 7-րդ օրը կիրակի, որ եղել է հէնց արեւադարձի օրը, ձօնուած է եղել Արեւին: Այդ օրը Արեւը հասել է երկնքում իր ամենաբարձր դիրքին:

Պահպանուած եւ մեզ հասած պատմական տեղեկութիւնները եւ ժողովրդական սովորութիւնները վկայում են, որ Նաւասարդեան բազմօրեայ տօնակատարութիւնները արուել են բացօթեայ, բնութեան գրկում: Ընդ որում, այդպէս եղել է սկզբից եւեթ, եւ այդպէս շարունակուել է ընդհուպ մինչեւ այդ տօնի խափանումը Գրիգոր Լուսաւորչի սահմանած նոր տօներով:

Նաւասարդեան տօնի բացօթեայ լինելը վկայութիւն է այս տօնի շատ մեծ վաղեմութեան եւ դրա կատարողների աւանդապահութեան: Իրօք, մի ժողովուրդ իր գլխաւոր բազմօրեայ տօնը բացօթեայ կը կատարէր, եթէ չունենար, կառուցած չլինէր տաճարներ (այդ տօնը սահմանելու ժամանակ): Իսկ սա էլ պիտի եղած լինի շատ վաղ անցեալում, երբ տակաւին ձեւաւորուած չէր պաշտամունքային շինարարութեան աւանդոյթը: (Սրան համահնչուն է Հրեաների կրօնի հին շրջանը, երբ տաճարի կառուցումից առաջ, նրանք իրենց կրօնական պէտքերը հոգում էին, ծէսերը կատարում էին բացօթեայ եւ իրենց սրբութիւններն էլ պահում էին շարժական խորաններում):

Թ. Նախահայկեան օրացոյցը:

Մովսէս Խորենացին պատմում է, որ Հայկը, Բաբէլոնից Հայաստան (Արարատի երկիր) գալով, այնտեղ գտնում է սակաւաթիւ մարդկանց, որոնց հպատակեցնում է: Ապա գալիս է Հարք (Տուրուբերան աշխարհը), եւ այստեղ էլ լինում են սակաւ մարդիկ, որ կամովին հնազանդւում են Հայկին:

Բնական է, որ Հայկի գալուստից առաջ Հայաստանում եղածները ունեցել են իրենց մշակոյթը եւ դրա մէջ, անշուշտ, նաեւ օրացոյցը: Ինչպիսին է եղել այդ (Նախահայկեան) օրացոյցը: Այս մասին ուղղակի տուեալներ մեզ չեն հասել: Բայց պարզւում է, որ քննելով Հայկեան օրացոյցը, կարելի է շատ բան պարզել դրան նախորդած օրացոյցի մասին51:

Ինչպէս արդէն նշուեց, միջնադարի շատ հեղինակներ (Անանիա Շիրակունի, Յովհ. Սարկաւագ, Գր. Տաթեւացի, Յովհ. Վանական եւ այլոք) պատմում են, որ Հայոց օրացոյցի ամիսները կոչուել են Հայկի զաւակների անուններով: Տարբեր հեղինակներ, թուելով Հայկի զաւակ-ամիսները, տալիս են որդի-դուստր տարբեր յարաբերութիւններ: Բայց ուշագրաւ է, որ բոլորն էլ միաձայն նշում են, որ միայն 10 ամիսներ են կոչուել Հայկի զաւակների անուններով, իսկ միւս երկու ամիսները կոչուել են այլ կերպ (ի գոծոց, կամ ի վերայ եղանակացդ):

Համեմատելով տարբեր հեղինակների յայտնածները Հայկի զարմերի մասին, ստանում ենք, որ Հայկի տաս զաւակներից երեքը եղել են որդիներ, եօթը դուստրեր: Մ. Խորենացին էլ մեզ է հասցրել այդ երեք որդիների անունները Մանաւազ, Խոռ ու Արամանեակ (կամ Արամենակ): Աւագը եղել է Մանաւազը, կրտսերը Արամանեակը52: Ընդ որում, Հայկի որդիները, որպէս Հայր Աստուծոյ որդիներ, եղել են արեգակնային աստուածներ եւ խորհրդանշել են Արեւի երեք դիրքերը: Աւագ որդին Մանաւազը, նշանակել է մայր մտնող Արեւը (Ման-Մեն-Լուսին): Միջնեկ որդին Խոռը, եղել է միջօրէի կիզող, այրող Արեւը (Խոր-Խար-Հուր): Իսկ ծագող Արեւն էլ համապատասխանել է կրտսեր որդի Արամանեակին, որն էլ լինում է Հայկի ժառանգորդը, նրա գործը շարունակողը:

Հայկի դուստրերին վերաբերող անուանական յիշատակութիւններ մեզ չեն հասել (հաւանական է չեն էլ եղել):

Հայկի զաւակ-ամիսների ընդամենը 10 լինելը լաւ ներդաշնակում է այն փաստին, որ Հայկի աստղն էլ տարուայ մէջ Հայաստանից չի երեւացել 70 օր: Տարուայ 365 օրերից այս 70 օրը հանելով, կը ստանանք 295 օր, որ հաւասար է 10 լուսնային ամսի: Սա մտածել է տալիս, որ Նախահայկեան օրացոյցում տարին պարունակել է միայն 10 ամիս, իսկ մնացած ժամանակը համարուել է տարուց դուրս: Այստեղ զանց առնելով հարցիս մանրամասն քննութիւնը, նշենք միայն, թէ ինչպիսի պատկեր է ստացւում Նախահայկեան օրացոյցի կառուցուածքի համար:

Պարզւում է, որ մինչեւ Հայկի Հայաստան գալն ու մեզ յայտնի Հայկեան Բուն օրացոյցի հիմնելը, Հայաստանում կիրառուել է մի շատ հետաքրքիր օրացոյց: Այս օրացոյցում տարի է համարուել միայն այն ժամանակահատուածը, որի ընթացքում գիշերային երկնքում երեւացել է Հայկն աստեղատան գլխաւոր աստղը: Տարին սկսուել է հէնց այս աստղի արեգակնային ամբարձումով (առաջին անգամ ծագելով) եւ տեւել է այնքան, քանի դեռ հնարաւոր է եղել երկնքում տեսնել այդ աստղը: Այս աստղի վերջին երեւալով էլ (արեգակնային անկումով) տարին աւարտուել է: Այս ժամանակը տեւել է 295 - 300 օր: Հէնց 300 օր էլ համարուել է տարուայ տեւողութիւնը: Ի դէպ, սա ներդաշնակ է Խորենացու պատմածին, որ Հայկը Հայաստան է եկել 300 մարդկանցով: Իրօք, եթէ Հայկի զաւակները տարուայ ամիսներն են, բնական է, որ նրա հետի միւս մարդիկն էլ լինեն տարուայ օրերը:

Այս 300 օրերից դուրս մնացած ժամանակը համապատասխանել է Հայկի աստղի չերեւալու շրջանին: Համարուել է, որ այս ընթացքում աստուածների հայրը եղել է Անդրաշխարհում (եղել է մահացած): Եւ դրան զուգահեռ էլ այդ օրերը եղել են արգելքի օրեր: Այդ օրերի ընթացքում արգելք է եղել բազմաթիւ գործողութիւնների վրայ: Ի մասնաւորի, արգելուած է եղել նաեւ ամուսնութիւնը:

Տարուայ սկիզբն ու վերջը միշտ կապուած են եղել պաշտուող աստղի արեգակնային ամբարձմանն ու անկմանը, որով եւ մեծ ճշդութեամբ այդ օրերը մնացել են անշարժ: Տարին բաժանուած է եղել 10 ամիսների, իւրաքանչիւրը 30 օր տեւողութեամբ: Իսկ տարուց դուրս մնացած ժամանակամիջոցը տեւել է 65 - 70 օր: Բանն այն է, որ Հայկի աստղի չերեւալու շրջանը եղել է իրօք 70 օր, բայց որպէսզի դա ներդաշնակեցուի 300-օրեայ տարուայ հետ, տարուայ վերջին ամսի վերջին 5 օրերը համարուել են միաժամանակ ե՛ւ տարուայ 300 օրերի կազմում, եւ էլ 70-օրեայ արտատարեկան օրերի մէջ:

Որպէսզի Նախահայկեան օրացոյցի այսպիսի կառուցուածքը տարօրինակ չթուայ, նշենք, որ իր բազմաթիւ կէտերով սա շատ նման է հին հռոմէական եւ էտրուսկեան օրացոյցներին: Հռոմէական հին օրացոյցի մասին շատ հին հեղինակներ են վկայել: Յայտնի է, որ այդտեղ էլ տարին եղել է միայն 10 ամիս, իսկ մնացեալ ժամանակը համարուել է տարուց դուրս: Յայտնի է նաեւ, որ Նումա Պոմպիլիոսի օրօք հռոմէական տարուայ վրայ յաւելուեցին եւս երկու ամիս Փետրուարն ու Յունուարը:

Հայկական եւ հռոմէական օրացոյցների համեմատութիւնը հնարաւոր է դարձնում առաւել լրիւ հասկանալ դրանցից իւրաքանչիւրը: Սրա միջոցով հասկանալի է դառնում, թէ ինչու է հին հռոմէական տարին պարունակել միայն 10 ամիս, ինչու հետագայում յաւելուած ամիսներից Փետրուարը ձօնուած է եղել Անդրաշխարհի աստուածներին, եւ շատ այլ բաներ:

Իսկ ինչ վերաբերում է հայ-հռոմէական օրացուցային զարմանալի ընդհանրութիւնները բացատրելուն, պէտք է մտածել, որ հաւանաբար, կապող օղակը Էտրուսկներն են, որոնք, գաղթած լինելով Փոքր Ասիայից, իրենց հետ տարել են նաեւ իրենց փոքրասիական մշակոյթի շատ տարրեր (նաեւ օրացոյցը) եւ ապա դա փոխանցել Լատիններին: Անշուշտ, հնարաւոր են այլ բացատրութիւններ եւս:

Այսպիսով, մինչեւ Հայկ Նահապետի Հայաստան գալը, Հայաստանում կիրառուել է մի օրացոյց (պայմանականօրէն կ’անուանենք Նախահայկեան օրացոյց), որի տարին պարունակել է միայն 300 օր, բաղկացած 10 ամիսներից: Տարին սկսուել է Հայկն աստեղատան գլխաւոր աստղի առաջին առաւօտեան ծագումով: Տարուայ 300 օրերից յետոյ եղել է մի ժամանակահատուած, որ դուրս է համարուել տարուց: Տարուայ ընթացքում Հայկի աստղը երեւացել է երկնքում, իսկ տարուց դուրս օրերին չի երեւացել: Այս տարուց դուրս օրերը համարուել են դուռ, որով անցում է կատարուել հին տարուց դէպի նոր տարի: Այս դուռ համարուած 70 օրերի ընթացքում երկնքում Արեւը անցել է Ցուլ կենդանակերպից Առիւծ (յիշենք հայկական հէքեաթներում Դրախտի դռանը պահակ կանգնած Առիւծն ու Ցուլը): Տարին վերջացել է (Հայր Աստուածը մտել է Անդրաշխարհ), երբ Արեւը եղել է Ցուլում եւ Նոր տարին սկսուել է (աստուածների հայրը ելել է Լոյս Աշխարհ), երբ Արեւը եղել է Առիւծ կենդանակերպում:

Առայժմ ստոյգ յայտնի չէ, թէ երբուանից է կիրառուել այս օրացոյցը: Գիտենք միայն դրա կիրառութեան աւարտը: Ն.Ք. 2341 թուին Հայկը բարեփոխում է այս օրացոյցը: Նա տարուց դուրս եղած օրերը բաժանում է երկու ամիսների եւ կցում է տարուն: Տարին դարձնում է 365-օրեայ, շարժական, բայց իր տեղում է թողնում տարեմուտի տօնը, որ էլի շարունակում է տօնուել Հայկի աստղի արեգակնային ամբարձման շրջանում, ամիս-ամսաթուից անկախ:

Հայկի բարեփոխած օրացոյցը ապրում է շատ երկար, սակայն իր ծալքերում պահպանում-մեզ է հասցնում դրա նախորդ Նախահայկեան օրացոյցի մասին բազմաթիւ տեղեկութիւններ:

Առաւել հին հայկական օրացոյցների մասին առայժմ ստոյգ ոչինչ ասել հնարաւոր չէ: Սակայն, մեզ հասած որոշ վկայութիւնների հիման վրայ կարելի է ենթադրել, որ հաւանաբար, Նախահայկեան օրացոյցից առաջ Հայաստանում կիրառուել է լուսնա-արեգակնային օրացոյց: Այստեղ ամիսները պիտի եղած լինեն լուսնային (այսինքն, ամիսները միշտ սկսուեն նորալուսնով), որ տեւում է միջինում 29.5 օր: Առայժմ քննութեան առնուած տուեալները բաւարար չեն սրա մասին աւելի մանրամասն պատկերացում կազմելու համար:

Ի մի բերելով ամբողջ շարադրուածը, ստանում ենք հայկական օրացոյցի զարգացման հետեւեալ ընթացքը: Արեգակնային օրացոյցը Հայաստանում կիրառուել է շատ վաղուց: Կարելի է ասել, նախապէս դա եղել է ոչ թէ զուտ արեգակնային, այլ աստղա-արեգակնային օրացոյց: Տարի է համարուել Հայկի (Հայր Աստուծոյ) աստղի երեւալու շրջանը միայն: Իսկ մնացեալ ժամանակը համարուել է տարուց դուրս: Տարին ունեցել է միայն 10 ամիս (30-ական օրով) եւ տեւել է 300 օր: Տարեմուտն էլ եղել է գարնան վերջում, ամառնամուտից մօտ մի շաբաթ առաջ եւ որոշուել է Հայկի աստղի առաջին առաւօտեան ծագումով:

Ն.Ք. 2341 թուին Հայկ Նահապետը արմատապէս փոխում է այս օրացոյցը: Նա տարուց դուրս եղած շուրջ 70 օրերը բաժանում է երկու ամսի եւ կցում տարուն: Տարին դառնում է 12-ամսեայ իւրաքանչիւր ամիսը 30 օր տեւողութեամբ: Տարուայ 360 օրերից յետոյ դրւում են եւս 5 յաւելեալ օրեր, որով օրացուցային շրջանի տեւողութիւնը դառնում է 365 օր: Այս կերպ, տարեմուտը դառնում է շարժական եւ մօտ 4 տարում մի օրով յառաջ ընկնում տարուայ եղանակների նկատմամբ: Սրա հետ մէկտեղ, իր նախկին տեղում է թողնուում գլխաւոր տօնը Նաւասարդը, որ էլի նշւում է Հայկի աստղի առաջին ծագման օրը (ամառնամուտից մի շաբաթ առաջ) մեր հաշուով Յունիսի 14-ին: Իր այս վիճակով, առանց էական փոփոխութիւնների, Հայկեան օրացոյցը ապրում է մինչեւ քրիստոնէութեան մուտքը Հայաստան:

Փրկչական 552 թուից սկսւում է Աթանաս Տարօնացու կազմած հայկական քրիստոնէական օրացոյցը: Այստեղ էլի կիրառւում են Հայկեան օրացոյցի շարժական տարիները, Նաւասարդի մէկ շարժուն տարեմուտով: 552-ին Նաւասարդի 1 = Յուլիսի 11:

Եօթներորդ դարում Անանիա Շիրակունին բարեփոխում է այս օրացոյցը: Նա տարեմուտը առանձնացնում է Նաւասարդի մէկից եւ կայուն դնում Յունուարի վեցի դիմաց: Չորս տարին մէկ փոխւում է տարեմուտին համապատասխանող հայկական ամիս-ամսաթիւը: Ա. Շիրակունին նաեւ կազմում է 532-ամեայ մանրամասն օրացուցային աղիւսակներ, որոնցում իւրաքանչիւր տարուայ համար տրւում են կարեւորագոյն տօների օրերն ու այլ էական տոմարական մակաչափեր. ընդ որում այդ ամենը տրւում է ե՛ւ հայկական, ե՛ւ էլ հռոմէական ամիս-ամսաթուերով: Անանիա Շիրակունու բարեփոխութեամբ Հայոց Մեծ թուականի առաջին տարին սկսւում է 553 թ. Յունուարից (իսկ ըստ Աթանասի սկսուում էր 552 թ. Յուլիսի 11-ից): Թէպէտ Շիրակունու կազմած անշարժ տոմարը չի վաւերացւում եկեղեցու ժողովով, այդուհանդերձ, դրանից յետոյ Հայոց Մեծ թուականը կիրառւում է երկու տարբերակներով. ոմանք կիրառում են այն ըստ Աթանասի սահմանածի, ոմանք էլ ըստ Անանիայի բարեփոխածի:

ԺԲ դարի սկզբում Յովհաննէս Սարկաւագը էական երկու փոփոխութիւն է մտցնում Հայոց աւանդական օրացոյցի մէջ: Նախ. նա ամսակարգի մէջ մուծում է նահանջի օր, որ չորս տարին մէկ դրւում է Մեհեկան եւ Արեգ ամիսների միջեւ (Մարտի 8-ի դիմաց) եւ դրանից զատ, կտրուկ տեղաշարժում է տարեմուտը: Նաւասարդի մէկը, որ այդ ժամանակ շրջելով հասել էր Փետրուար ամսի վերջերը, նա անշարժ դնում է Օգոստոսի 11-ի դիմաց: Ստացւում է Հռոմէական Յուլեան տոմարի նման անշարժ օրացոյց, որտեղ Հայ-Հռոմէական ամիս-ամսաթուերի զուգաւորութիւնը միշտ մնում է նոյնը (նաեւ նահանջ տարին): Սարկաւագադիր օրացոյցը ունենում է համեմատաբար սահմանափակ կիրառութիւն: Այս օրացոյցի հիման վրայ են կառուցուած «Յայսմաւուրք» ժողովածուները եւ «Յայսմաւուրացոյց» կոչուող օրացուցային աղիւսակները: Սարկաւագադիր կարգի հետ միասին կիրառւում է նաեւ Հայոց Փոքր թուականը, որի տարեհաշիւն սկսւում է 1084 թուի Օգոստոսի 11-ից:

Հետագայ դարերում ստեղծուում են նաեւ այլ հայկական օրացոյցներ, որոնք բոլորն էլ ունենում են յոյժ սահմանափակ կիրառութիւն:

----------------------------------------------------------------------------

32 Այս մասին տե՛ս Գր. Բրուտեան, Հայոց Տոմարի որոշ հարցերի մասին. Հայոց օրացոյցը մինչեւ Մեծ թուականը, «Էջմիածին» 1984, թիւ Ե, էջ 54 - 58:

33 Արեգակնային ամբարձումը աստղի առաջին առաւօտեան ծագումն է դրա չերեւալու շրջանից յետոյ: Արեգակնային անկումն էլ աստղի վերջին իրիկնային մայրամուտն է չերեւալու շրջանից առաջ: Այս երեւոյթը արդիւնք է Երկրի պտոյտի որոշ առանձնայատկութիւնների: Դրանց հետեւանքով հիւսիսային բեւեռից բաւականաչափ հարաւ գտնուող աստղերը տարուայ մէջ որոշ ժամանակ տուեալ վայրից դիտելի չեն: Հէնց այս ժամանակամիջոցի սկիզբն ու վերջն էլ տուեալ աստղի արեգակնային անկումն ու ամբարձումն են:

34 Զարմանալի զուգադիպութեամբ Եգիպտոսից այս աստղի (Sirius-ի) դիտումներով որոշուած տարուայ տեւողութիւնը (ի հետեւանք աստղի դիրքի եւ որոշ այլ բաների) եղել է հէնց 365.25 օր, այսինքն, ճիշդ այնքան, ինչքան Յուլեան տարուայ տեւողութիւնն է եղել դրանից շատ յետոյ: Սրա շնորհիւ էլ Եգիպտական 365-օրեայ շարժական տարին այս աստղի ծագման օրուայ նկատմամբ շրջան է կատարել 1460 տարում:

35 Հինգերորդ դարում այս տօնի ազդեցութեամբ արեւմտեան եկեղեցին Քրիստոսի ծննդեան օրը Յունուարի 6-ից տեղափոխեց Դեկտեմբերի 25-ը, որ սակայն չընդունուեց Հայոց եւ որոշ այլ արեւելեան եկեղեցիների կողմից:

38 Արեւը հորիզոնից 15 աստիճան վար լինելը արեգակնային ամբարձման դիտման համար անհրաժեշտ պայման է: Սա կը լինի արեւածագից մօտ մէկ-երկու ժամ առաջ: Այս հաշուարկի մանրամասները տե՛ս Գրիգոր

Բրուտեան, Օրացոյց Հայոց, Մայր Աթոռ Ս. Էջմիածին, 1997, գրքի Յաւելուած Ա-ում, էջ 512 - 515:

39 Տե՛ս Գր. Բրուտեան, «Էջմիածին», 1985, թիւ Ա, էջ 51 - 57, թիւ Բ - Գ, էջ 72 - 80, տե՛ս նաեւ վերոնշեալ գրքում:

40 Այստեղ Յուլիսի 4 ամսաթիւը տրուած է ըստ Յուլեան (Հին) տոմարի հաշուարկի: Թէպէտ ն.Ք. 24-րդ դարում, բնականաբար, դեռ չկար Յուլեան օրացոյցը, այդուհանդերձ այդ դարաշրջանի ամսաթուերը եւս յաճախ (հիմնականում) տրւում են Յուլեան օրացոյցի հաշուով, քանի որ վերջինս շատ յարմար է տոմարական հաշիւների համար: Այս Յուլիսի 4-ին կը համապատասխանի մեր արդի (Գրիգորեան, կամ Նոր տոմարի) Յունիսի 14-ը:

41 Տե՛ս Միքայէլ Չամչեանց, Պատմութիւն Հայոց, հ. Գ, Վենետիկ, 1786 (նմանահանութիւնը Երեւան, 1984), ժամանակագրութիւն, էջ 1 - 7, 23:

42 Հարկ է այս տարեթիւը շտկել մէկ տարով: Ալիշանի կիրառածը այսպէս կոչուած տեխնիկական, կամ աստղագիտական տարեհաշուի համակարգն է: Իսկ պատմական, կամ ժամանակագրական տարեհաշուի համակարգը, որ նշւում է մ.թ.ա., կամ ն.Ք. ձեւով տարբերւում է աստղագիտականից մէկ տարով (աւելի է): Պատճառն այն է, որ պատմական տարեհաշւում բացակայում է 0 թուականը, իսկ աստղագիտականում կայ 0 թուական, եւ 0 թուից առաջուայ տարիները նշւում են «-» նշանով: Ըստ այսմ Ալիշանի տուածը -2492 թիւն է, որ = ն.Ք. 2493 թուին:

43 Տե՛ս ծանօթ. 42-ը: Որպէսզի իրաւունք ունենանք տարեթուերն իրարից հանելով կամ իրար գումարելով ժամանակամիջոցը որոշելու, հարկ է պատմական համակարգով տրուած թիւը վերածել աստղագիտական տարեհաշուի համակարգի ու նոր միայն կատարել հանման գործողութիւնը:

44 Թիւրիմացութեան տեղիք չտալու համար նշենք, որ խօսքն այստեղ վերաբերոմ է ոչ թէ քրիստոնէական աստուածաբանութեան մէջ Սուրբ Երրորդութեան Անձերից մէկին Հայր Աստծուն, այլ վաղ շրջանի դիցաբանութեանը յատուկ աստուածների հօր կերպարին: Օրինակ շումերական Էնլիլը, աքքադական Մարդուկը, լատինական Եուպիտերը, որի անունն իսկ բաղադրուած է Jovis եւ Pater բառերից եւ բուն նշանակում է «Հայր Յովիս»: Մանրամասն տե՛ս նաեւ Գր. Բրուտեան, Հայոց Տոմարի որոշ հարցերի մասին.

Հայոց օրացոյցն ու երկնային լուսատուները, «Էջմիածին» 1995, Ա, էջ 47 - 60:

45 Տե՛ս նոյն տեղում:

46 Մ. Չամչեանցը Հայկից Աղէքսանդր դնում է 59 տիրակալ, Խորենացու ցուցակը լրացնելով եւս 5 տիրակալներով (տե՛ս Մ.Չամչեանց, Պատմութիւն Հայոց, հ. Գ, ժամանակագրութիւն, էջ 22 - 35, Վենետիկ, 1784):

47 Այս հատուածի արդիւնքներին վերաբերող քննութիւնները տե՛ս Գր. Բրուտեան, Հայոց Տոմարի որոշ հարցերի մասին. Հայոց Բուն օրացոյցի սկիզբն ու պատմական փաստերը, «Էջմիածին» 1996, թիւ Բ - Գ, էջ 144 - 155:

48 Նաւասարդի տօնի մասին մանրամասները տե՛ս Գր. Բրուտեան, Հայոց Տոմարի որոշ հարցերի մասին. Հին Հայոց գլխաւոր տօնը, «Էջմիածին» 1995, թիւ Ժ - ԺԲ, էջ 130 - 153:

49 Ի դէպ, սա նաեւ շատ պարզ տրամաբանական բացատրութիւն է տալիս այն իրողութեանը, թէ ինչու երկնքի այդ մասում իրար մօտ առկայ են նոյնանուն եւ նոյնանման երկու համաստեղութիւններ: Ընդ որում, Սայլի (յատկապէս Միւս Սայլի) երկնքի բեւեռի շուրջ պտտուելն էլ լիովին զուգահեռ է կալի ընթացքում կալ անող սարքի (տուեալ դէպքում սայլի) անընդհատ շրջանային շարժմանը կալատեղում:

50 Տե՛ս Գր. Բրուտեան, Հայոց Տոմարի որոշ հարցերի մասին. Գրիգոր Մագիստրոսի տոմարական հանելուկն ու Արտաշիսեան վէպի հատուածը, «Էջմիածին» 1992, թիւ Դ - Ե, էջ 95 - 118:

51 Այս մասին տե՛ս Գր. Բրուտեան, Հայոց Տոմարի որոշ հարցերի մասին. Նախահայկեան օրացոյցի կառուցուածքը, «Էջմիածին» 1996, թիւ ԺԲ, էջ 135 - 164:

52 Անշուշտ, խօսքը չի վերաբերում Հայկ պատմական անձի որդիներին, այլ վերաբերում է Հայկի կանոնականացուած կերպարին: Եւ սա շատ ներդաշնակ է աւանդական մտածողութեանը, ըստ որի հէքեաթներում միշտ թագաւորն ունենում է երեք որդի, որոնցից կրտսերն էլ լինում է փրկութիւն բերողը: Նոյը եւս ունէր երեք որդի, որոնցից կրտսերի Յաբեթի զարմից էլ սերում է Հայկը: